زانیاری لەسەر ڕێزمانی کرمانجی ژووروو
بادینی و کرمانجی
نووسینی : نەوزاد هرۆری
بۆ كوردیی نێوەڕاست : حەسەنی قازی
كرمانجیی مەڵبەندی بادینان لە هێندێك ڕووەوە لە كرمانجی مەڵبەندەكانی دیكەی كوردستان جیاوازە. هۆی ئەو جیاوازییانە دەكرێ مێژوویی، جوگرافیایی، ئابووری، كۆمەڵایەتی و/یان سیاسی بن؛ بەڵام ئەو وەك یەك نەبوونەی كە هەیە بۆ كرمانجی نووس و كرمانجی ئاخێوەران دیاردەی سەرنجڕاكێش و كێشەی جیدین.
هەرچەند خەڵك بە گشتی بەو كرمانجییەی كە لە هەرێمی ڕۆژئاوای كوردستانی عێراق بە كار دەهێندرێ دەڵێن 'زاری بادینان' ، ' لەهجەی بادینان' ، یان ' بادینی ' ( بەهدینی)، مرۆ ناتوانێ ئەو سنوورە ئاشكرا و ناسكراوەی كە كرمانجی ئەو هەرێمە بە تەواوی لە كرمانجی مەڵبەندی دی دادەبڕێ دیاریی بكا. ئەو كرمانجی ئاخێوەرانە، یان 'بادینییانەی'، كە لە نزیك سنووری سوورییە و تركییە دەژین بە زمانێك دەدوێن كە زیاتر لەو كرمانجییە نزیكە كە كوردەكانی ڕۆژئاوا و باكوور قسەی پێدەكەن. بۆ نموونە وشەی "خۆش" و " خۆ" كە لەشاری دهۆكێ دەبیسترێ ، لەو مەڵبەندانە دا دەبن بە " خوەش" و "خوە"، هەر وەها، ڕستەی وەك " ئەز دكەم " ، "ئەز د‌بە‌م" و " ئەز ددەم" ی مەڵبەندی دهۆك ، ئامێدی و ئاكرێ لە شەنگال و زاخۆیە دەبن بە " ئەز دكم" ، " ئەز دبم" و " ئەز ددم".
لەهجە
ئەو خاڵەی كە دەتوانێ كرمانجیی عێراقێ – كرمانجیی نووسین – بە یەكجاری لە جێی دیكە، جگە لە ئێرانێ نەبێ، جوێ بكاتەوە تەنێ ئەلفوبێتكەیە. بۆیە ئەو ' بادینی' یەی لەم نووسراویەدا شی دەكرێتەوە ئەو كرمانجییەیە كە لە چاپەمەنی و دەزگای ڕاگەیاندنی كوردستانی عێراقێ دا بەكار دەهێندرێ و 'كرمانجی' ش ئەو كرمانجییەیە كە لە چاپەمەنی و دەزگای ڕاگەیاندن لە دەروەی كوردستانێ بەكار دەهێندرێ . مەبەست لە جوێكردنەوەی بادینی لە كرمانجی لەم شیكردنەوەیە دا ئیدیعا كردنی سەربەخۆیی ئەوان نییە. بادینی بە هەموو تایبەتمەندییەكانی خۆیەوە، لەهجەیەك، یان – ئەگەر بتەوێ – زاراوەیەكی كرمانجییە. ئامانج لەم لەبەریەك ڕۆنانە خستنە بەرچاوی چەند دیاردەی ڕێزمانییە بۆ ئەوەی كە هەموو كرمانجان لێی ئاگادار بن.
لەم نووسینەدا، كرمانجی و بادینی لە بواری ئەلفوبێتكە، دەنگسازی، وشەڕۆنان و ڕستەسازیدا بەیەكەوە بەراورد دەكرێن.
ئەلفوبێتكە
زۆربەی كوردان و كوردناسان دەزانن كە زمانی كوردی بە دوو ئەلفوبێتكەیان دەنووسرێ. هەر دوو ئەلفوبێتكەكەش كوردین چونكوو بۆ نووسینی كوردی سازكراون. یەكیان ئەلفوبێتكەی كوردیی لاتینی (ئكل) و ئەویدیشیان ئەلفوبێتكەی كوردیی عەڕەبییە (ئكع). ئكع لە عێراق و ئێرانێ بەكار دەهێندرێ. ئەو كرمانجانەی كە خەڵكی عێراق و ئێران نین بە ئكل و بادینی بە ئكع دەنووسن. ئەو دوو ئەلفوبێتكەیە لە خشتەكییەك دا لەبەریەك ڕۆندراون، دەكرێ ئەو خشتەیە لێرە ببینی. http://www.kulturname.com/wp-content/alfabe.pdf
لەم خشتەیە دا چەند پنكتی گرینگ دەردەكەون.
1- ژمارەی تیپەكانی ئكع 34 و ئی ئكل 31 ن.
2- ئەلفوبێتكەی عەڕەبی لە 28 تیپان پێك دێ. كوردەكانی عێراق 7 تیپیان لەو ئەلفوبێتكەیە دەرهاویشتووە كە بەكاری كوردی نایەن ، 13 تیپی نوێان ( 4، 6 ، 7 ، 9 ، 13 ، 18 ، 19 ، 26 ، 27 ، 30 ، 32 ، 34 و 37 لەو خشته یە ) لێ زیاد كردووە.
3- ئەگەر ئێمه وەكوو نموونەی ئەلفوبێتكەی لاتینی ستاندارد، قۆڵ لە سەر ئەلفوبێتكەی ئینگلیسی بكێشین، كە 26 تیپە، ئەودەمی دەردەكەوێ كە میر جەلادەت بەدرخان پێنج تیپی ( 4، 7 ، 12 ، 23 و 26 ی لە خشتەكەدا) بۆ داهێنانی كرمانجی زیاد كردووە.
4- لە ئكل دا بیستووپێنج تیپی هاوتای ئكع هەیە . تیپی "i"لە ئكع دا نییە. شەش تیپی ( 32- 37) لە ئكع دا هەیە كە هاوتای ئەوان لە ئكل دا نییە. ئكع " î" و" y " یان و " u " و " w" لە یەك جوێ ناكاتەوە.
5- ئكع هەر لە سەرەتاوە بۆ وڵامدانەوە و داوخواز و پێویستیی سۆرانی دروست كراوە. بۆ نموونە، تیپی 37 ی
( "ڵ ") بۆ نووسینی كرمانجی پێویست نییە. هەر وەها تیپی ژمارە 10 ("هە " ) لە لای سۆرانی نووسان تەنێ لە سەرەتا و دەنێو وشاندا بەكار دەهێندرێ، بەڵام لە كۆتایی ئەواندا بەكار ناهێندرێ چونكوو، وەك ئەوان دەڵێن، وشەی كە بە "هە" كۆتاییان دێ لە لەهجەی ئەواندا نین. جیاوازی لە نێوان كۆنسۆنانتی پفدراو و پفنەدراو ( وەكوو / ç / لە وشەی " چێلەك " و / ç/ لە وشەی " چار" دا ) كە لە كرمانجیدا هەیە بە تیپی ئكع نیشان نادرێ چونكوو ئەو جیاوازییە لە سۆرانیدا نییە.
6- ئكل لە سەرەتاوە بۆ نووسینی كرمانجی داهێندراوە. بەڵام ، ئەو ئەلفوبێتكەیە هەموو ئەو دەنگانەی كە لە كرمانجیدا دەبیسرێن نانوێنێ. دەنگی پفدراو و پفنەدراو ( ئەوانەی لە پنكتی 5 دا باسیان كراوە) و /r / ی سووك و قەڵەو لە یەكتری جیا ناكرێنەوە. هەر وەها ، تیپ بۆ ئەو دەنگانەی كە لە زمانە سامییەكانەوە ( وەكوو عەڕەبی، ئارامی ، سوریانی) كەوتوونەتە نێو كرمانجی دانەندراون.
7- زۆربەی تیپەكانی ئكع چوار شكڵیان هەیە. هەڵبژاردنی شكڵی تیپیش بە گوێرەی جێگای وی لە وشە دا دەگۆڕدرێ. هێندێك لە تیپەكان بە تیپی پێش یان پاشەوەی خۆیان دەنووسێن. هێندێكیشیان تەنێ بە تێپێ پێش خۆیانەوە دەلكێن. چلۆنایەتی بەیەكەوە لكاندن و پێوەنەنووساندنی تێپەكان، جگە لە دوویان نەبێ ( 6 و 32 لە خشتەكەدا)، لە سەر بنەمای بەكارهێنانی تیپەعەڕەبییەكان هەڵنراون . بۆ نموونە، دەبێ " ه" لە ڕستەی " ئەو فیل ە " دا بە " فیل" وە بلكێ : " ئەو فیلە"، چونكوو، بەپێی دەزگای ڕێنووسی عەڕەبی، ئەو تیپە، لە گەڵ تیپی پێش خۆی دەمێنێتەوە ئەگەر لەو جۆرە تیپانە بن كە بە تیپی پاش خۆیانەوە دەلكێندرێن. ڕێسای دەزگای ڕێنووسی عەڕەبی لەوەی كە دە نموونەی ئێمە دا هەیە زۆر ئاڵۆزترە. ئەو جۆرە ئاڵۆزییە دە دەزگای ڕێنووسی لاتینی دا نییە. تیپەكانی ئكلێ وەكوو لەخشتەكەدا دیارن دوو شێوازیان هەیە، یان وردن یان گەورە. هەموو تیپەكان دەتوانن بێنە تەنیشت یەكدی، بەڵام هیچكام لەوان بە تیپی پێش و پاشی خۆیانەوە نانووسێن.
8- ڕیزكردنی تیپەكانی ئكل ، لە A تا Z وە ، بە پێی ریز كردنی وان بە لاتینی (ڕۆمی) یە و ئی ئكع شوێنی ئەلفوبێتكەی عەڕەبی دەگرێ.
9- نووسینی وشان بە ئكع لە لای بادینییەكان تێكەڵ و پێكەڵە. بۆ نموونە وشەی " موو" دەكرێ بە چوار شكڵان ببیندرێ، " موو"، موی" ، "مو" و " می". ئەو تێكەڵ پێكەلێیەش دەكرێ لە بەر نەبوونی ستانداردی ڕێنووس پەیدا بووبێ.
10- لە بەر ئەوەی لە ئكع دا تیپی ورد و گەورە نین، نێوی كەسان و جێیان لە وشاندا جوێ ناكرێنەوە. ئەوەش زۆرجاران دەبێتە هۆی ئاڵۆزی. ئەو كرمانجانەی كە خەڵكی عێراق و ئێران نین و بە سیستمی ئكع نانووسن كەمیان دەتوانن ئەو دەقانەی بەوئەلفوبێتكەیە نووسراون بخوێننەوە. كرمانجەكانی بادینان تیپی لاتینیان پێ خۆشە و تێدكۆشن خۆیان فێری نووسین بە ئكل بكەن. لە بەر ئەوەی فێری ڕێسای ڕیزبەندی ئەلفوبێتكەی عەڕەبی بوون ، هەڵەی وەكوو نووسینی نێوی كەسان و جێیان بە تیپی ورد و گەورە و هتد لەو دەقانەیدا كە بە ئكل دەیاننووسن پەیدا دەبن.
دەنگسازی
وشەی “بووك” لە دەقی بادینیان دا دەكرێ وەك “بووك”، “بویك” یان “بیك” دەركەوێ. شێوەی ئاوا جیاواز، ئەو فەرق وجیاوازییانەی تەلەفوز كردن كە لە ناوچەی جیاواز هەن نیشان دەدەن. بۆ نموونە وشەی، “bûk” لە شنگالێ ، “bîk” لە ئامێدی و ئاكرەیێ و لە مەڵبەندی بەرواری و دهۆكێ وەك“bwîk” دەبیسترێ. شنگالی ئەو وشەیە وەكوو كرمانجان تەلەفوز دەكەن. هەر دووك شێوەكەی دی “bwîk” و “bîk” بادینین.
Bûk
دەنگی [y] كە لە وشەی “bwîk” وگەلێك وشەی دیكە دا لە بادینان وەك "وی" دەنووسرێ، هەر وەها لە بۆتان و حەكاریش بڵاوە. كرداری "bûn " لە بۆتان ، و هەر وەها ناوچەی بارزان وەك"bwîn " تەلەفوز دەكرێ. لە ناوچەی زاخۆیە، "bûn " دەبێ بە"bîn "، بەڵام لە دهۆك، ئامێدی و ئاكرەیێ هەر "bûn " ە. مرۆ دەتوانێ بە هاسانی بڵێ كە دیاردەی تەلەفوز كردنی دەنگی [û] وەك [y ] ، یان "wî"، یان
[î] هەرێمییه لە بەر ئەوەی زۆربەی كرمانجان – و سۆرانیش لە گەڵ وان - ئەو دەنگە ناگۆڕن
Bûn
دیفتۆنگی (جووت واڤێل) [uî ] ، [ ue ] و [ ua ] پاش دەنگی [x ] كە جەلادەت بەدرخان وەك "wî"، "we" و "wa " نووسیونی لە هێندێك ناوچەی بادینان مۆنۆفتۆنگن. [uî ] لە وشەی وەكوو
"xwîn " و xwîşk” لە ئامێدی و ئاكرەیێ دەبێ بە [î]، واتە “xîn” و “xîşk”. لە گەلێك ناوچەی بادینان، [ua] دەبێتە [a ]. بۆ نموونە، "xwastin " ، " xwarin " و
" xwandin " دەبن بە " xastin " ، " xarin " و " xandin" دیفتۆنگی [ ue] لە وشەی " xwe" ، " xweş " و "! bixwe " لە دهۆك و ئامێدی و لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ئەواندا وەكوو [o] ، واتە" xo"، xoş " و " bixo! " تەلەفوز دەكرێ.
xwe
ئەو [ o] یەی كە لە " xo " و " xoş " دا هەیە وەك [û] تەلەفوز دەكرێ. ئەو [ o ] یەی لە وشەی " got "، " roj " ، " moz " ، " kor(e) "، "şol " و هتد دا هەیه دیسان "وو" یە. لە لایەكی دیكەوە [a ] ی دهۆكیان لەو [ a ] یانەی لە دمی كرمانجی دییەوە دەردەكەوێ " ئەستوورتر" ە و [ k ] ی خەڵكی ئامێدیێ بە یارمەتی پاشی زمان نەك پشتی زمان تەلەفوز دەكرێ.
هێندێك جیاوازیش لە نێوان بادینی و كرمانجیدا هەیە كە بەشێوەیەكی ناسیستیماتیك دەردەكەون. بۆ نموونە، گۆڕینی دەنگی واڤێل یان كۆنسۆنانت یان جێ گۆڕكێی دەنگان لە وشاندا بوونە هۆی ئەوەی جیاوازی پەیدا بن. لەم نموونانە بڕوانە!
a) گۆڕینی واڤێل: بادینی " لەش"، كرمانجی " لاش"؛ بادینی " تەشت " ، كرمانجی " تاشت (ێ)"
b) گۆڕینی كۆنسۆنانت : بادینی " باب " ، كرمانجی " باڤ"؛ بادینی " برسی"، كرمانجی " برچی "
c) جێگۆڕكێی دەنگان: بادینی " بەفر"، كرمانجی " بەرف" ، بادینی "gunhe"، كرمانجی " guneh"
هۆی جیاوازیی دەنگسازی لە هێندێك وشەی خوازراوە دا دەگڕێتەوە سەر تەلەفوز كردنی ئەو وشانە لەو زمانەی لێی وەرگیراوە. زۆربەی بادینییان، وشەی ڕۆژئاوایی بە پێی تەلەفوزی ئینگلیسی دەردەبڕن و كرمانجەكانی تركییە و سوورییە شێوەی فەڕانسەیی بەكاردەهێنن. بۆ نموونە، بادینی دەڵێن " دجیتال" و " سەتەلایت"، بەڵام كرمانجان دەڵێن " دژیتال" و " ساتەلیت".
ناو
لە كوردیدا، دوو كاتاگۆری ڕێزمانی هەن كە هەمیشە بە ناو بەستراونەتەوە. یەكیان ژمارە - " مێژەر" بە پێی كوتەی جەلادەت بەدرخان- و ئەویدیش جینس ە . ناو یان تاكە یان كۆ. یان نێرە یان مێ . ژمارەی ناو و جینسییەتی بە یارمەتی هێندێك نیشانەیان – یان پاشگران – دەردەكەوێ. ئەو پاشگرە یان بەو ناوەوە دەڵكێ كە گەردان دەكرێ یان ئیزافەی دێتە سەری، یان لە كرداران زیاد دەكرێ: لەم نموونەیە بڕوانە :
پۆلیسێ كال نكارە دزان بگرە
ناوی " پۆلیس" لە دۆخی ئیزافە دایە و پرتكەی "ێ" ی لێ زیاد كراوە. ئەم پرتكەیە دیاری دەكا كە " پۆلیس" تاك و نێرە. ناوی " دز" گەردان كراوە و بە پرتكەی كۆی " – ان" كۆتایی دێ. ئەو پرتكە " ە" یەی كە لە ڕیشەی كرداری " كارین" و ڕیشەی وشەی " گرتن" ێ زیاد كراوە تایبەتمەندییەكانی ناوی " پۆلیس" دەستنیشان دەكا و دیاری دەكا كە "پۆلیس" تاكە و كەسی سێیەمە ( واتە ، نە " ئەز"، نە " تو" بەڵكوو " ئەو" ە ). ئەو پاشگرانەی لە كرداران زیاد دەبن لە بابەتی كرداران دا باسیان لێوە دەكەین.
لە هێندێك دۆخ دا، ئەو پاشگرانەی لە ناوان زیاد دەبن لە كرمانجی و بادینی دا وەكوو یەك نین. لە بادینی دا، ناوی نێری تاك، لە دۆخی گەردان كردن دا بە پاشگری " î- " گەردان دەكرێ. دە كرمانجی دا، ئەو ناوە جارجار بە "î – " و جار جاریش بە گۆڕینی واڤێل گەردان دەكرێ یان هەر هیچ گەردان ناكرێ. بڕوانە ئەم نموونانەی خوارەوە
بادینی : ئەو شڤانی دبینت
كرمانجی :ئەو شڤان/شڤێن/ شڤانی دبینە
بادینی:شڤانی ئەو دیت
كرمانجی: شڤان/شڤێن/شڤانی ئەو دیت
بادینی:ئەو ژ شڤانی دوور كەت
كرمانجی :ئەو ژ شڤان/شڤێن/ شڤانی (bi) دوور كەت
بادینی : نانێ شڤانی
كرمانجی: نانێ شڤان/شڤێن/شڤانی
بادینی:ڤی شڤانی
كرمانجی: ڤی شڤانی
گەردان كردن
ئەم نموونەی دوایی دەری دەخا كە لە فرەیزی هێمایی دا كرمانجی وەكوو بادینی لە گەڵ گەردانكردنی ناوی نێر دەگونجێ و ئەو بە "î – " گەردان دەكا. كرمانجی و بادینی لە گەردانكردنی ناوی نیری تاك و نادیار، گەردانكردنی ناوی مێی تاك و گەردانكرنی ناوی كۆ وەك یەك وان و ئەوان بە " ێ – " و " ا(ن)- " گەردان دەكەن. نموونە:
بادینی:ئەو شڤانەكی دبینت
كرمانجی: ئەو شڤانەكی دبینە
بادینی:كچكێ ئەو دیت
كرمانجی :كەچكێ ئەو دیت
بادینی:كچكەكێ ئەو دیت
كرمانجی: كەچكەكێ ئەو دیت
بادینی: شڤانا(ن) بێری دیتن
كرمانجی : شڤانا(ن) بێری دیتن
بەڵام لە دۆخی ئیزافە ، جیاوازی لە نێوان بادینی و كرمانجی دا زیدەترن. لەو دۆخە دا ناو بەپێی ژمارە و جینس پاشگری جیاواز وەردەگرن. جیاوازی لە هەموان ئاشكراتر لە پاشگری ناوی كۆ و ناوی تاكی نادیار دا دەردەكەون. لەم نموونانە بڕوانە:
كاتێك ناو تاك و دیار بێ
بادینی : كورێ ژیر
كرمانجی : كورێ ژیر
بادینی :كچا ژیر
كرمانجی :كەچا ژیر
كاتێك ناو تاك و نادیار بێ
بادینی:كورەكێ ژیر
كرمانجی : كورەكی ژیر
بادێنی :كچەكا ژیر
كرمانجی : كەچەكە ژیر
كاتێك ناو كۆ بێ
بادینی :كورێت ژیر
كرمانجی :كورێن ژیر
بادینی :كچێت ژیر
كرمانجی: كەچێن ژیر
وەك دەبینی، ئەو نیشانەی ئیزافەی كە لە ناوی تاك دا لە فرەیزی بادینی زێدە دەكرێن، ناوەكان دیار یان نادیار بن، وەكوو خۆیان دەمێننەوە. بەڵام، نادیار كردنی ناوی تاك لە دۆخی ئیزافە دا لە فرەیزی كرمانجی دا نیشانەی جیاواز لە وانە هەڵدەبژێرێ كە لە ناوی تاكی دیارزێدە دەكرێن. ئەو تێئۆرییەی كە دەڵێ ڕیشەی فۆرمی ئیزافەی ناوی كۆ
" – ێت" و " – ێن" سەرچاوەیان هەر یەكە - چ دروست یان هەڵەش بێ، هەر كام لە بادینی و كرمانجی فۆرمێكی جیاوازیان بۆخۆیان هەڵبژاردووە. لەگەڵ ئەوەشدا كە بەكارهێنانی " – ێن" لە چاپەمەنی و مێدیای بادینان دا زیاتریش دەبێ، هێشتا " - ێت " پارێزیش هەر هەن.
وەك دەبینی جینسی ناو لە دۆخی كۆ دا دەرناكەوێ. واتە، پاشگری كۆ پێمان ناڵێن ناوەكە نێرە یان مێ یە. تەنێ ناوی تاكی گەردانكراو یان ئەوەی لە دۆخی ئیزافە دا جینسییەتی خۆی ئاشكرا كردووە بە ڕێگەی پاشگری گەردانكردن و ئیزافە ئەوە دەردەخا. جینسییەتدان بە ناو لە بادینی و كرمانجی دا بابەتی بەشی دواترە.
جینس
جینس كاتاگۆرییەكە كە ڕێزمان بەڕیگەی ویدا ناو ( یان جێناو) دەكاتە نێر یان مێ. جگە لەو ناوانەی كە مرۆ دەتوانێ هەم بۆ نێر و هەم بۆ مێ بەكاری بهێنێ، وەكوو " دۆست"، " مامۆستا"، " شاگرد" و هتاد. جینس لە كرمانجیدا شێوەیەكی فەرهەنگییە. بە كوتنێكی دی، هەموو ناوێك دە ڕیشەی خۆیدا جینسی هەیە. فۆرمی ناو زۆرجاران جینسی وی دەرناخا.جگە لە چاوگی كرداران ، وەكوو "زانین"، " خوارن" ، "دیتن" و هتاد. كە هەمیشە مێن، ناو- بە گشتی – نیشانەی نێرێتی یان مێیێتی خۆی لە پێكهاتەی خۆیدا دیاری نا‌كا. بۆ نموونە دەنگەكانی / س/ ، / ێ / و/ڤ/ كە وشەی "سێڤ"ی پێك دەهێنن هیچ ڕووی جینس نیشان نادەن، بەڵام ، لە بەر هۆیەك لە هۆیان، ئەو وشەیە جینسی مێی وەرگرتووە.
هێندێك ناو جینسی خۆیان لە خۆڕست وەردەگرن. بۆ نموونە جینسی ئەو ناوانەی پێوەندی بە مرۆڤ و ئاژەڵی ماڵی و گەورەوە پەیدا دەكەن – وەك مەڕ و هتاد. بەپێی نێرێتی و مێیێتی خۆڕسكی وان دەزاندرێ. جینسی وشەگەلی "مێر"، " كور" و " دیك" نێرە لە بەر ئەوەی كە خاوەنی ئەو ناوانە لە خۆڕست دا نێرن. هەر وەها ئەوانەی كە لە خۆڕست دا مێن، وەكوو "ژن"، " كەچ" و " مریشك" جینسی مێیان هەیە. بەڵام ، جینسییەتی زۆربەی ناوان بەپێی ڕێسایەكی سیستیماتیك نییە. وشەی " زگ" نێرە و وشەی " پشت " مێ یە ، لە گەڵ ئەوەشدا كە هەر دووكیان ناوی پارچەی یەك لەشن. وشەی " با" نێر و " باهۆز" مێ یە ، ئەگەرچی هەردووكیان ناوی هەوایی ن. دوور نییە ئەو شێوە جێنس پێدانە لە قۆناخێك لە قۆناخەكانی زمانی كوردی دا بناخەیەكیان هەبووبێ، بەڵام ئەمڕۆ بۆ ئێمە ئەوەندەش شیاوی لێ تێگەیشتن نین.
جینس پێدان بە ناوان لە بادینی و كرمانجیدا هەمیشە وەكوو یەك نین. وشەی وەكوو " سینگ" ، " قەلەم"،
" سەبر" و " دەم" لە بادینیدا نێرن، بەڵام هەمان وشە لە كرمانجیدا مێن. نێوی ئەو پارچەیەی لەش كە مرۆ نەفەسی پێ دەكێشێ لە بادینی دا " دفن" ە و جینسی مێ یە. نێوی هەمان پارچە لە كرمانجیدا " پۆز" ە و جینسی نێرە.
جیاوازی لە نێو ئەو وشەگەلەشدا كە لە زمانە ئوڕووپاییەكانەوە خوازراونەتەوە دەبیندرێ. بۆ نموونە، وشەی
" سیستەم " و " كامپیوتر" و " قەنات (كاناڵ)" لە بادینیدا نێرن ، بەڵام ئەوان دە كرمانجیدا مێن. وا هەیە كاتێك بادینی وشەی بە بنەچەكە ئوڕووپایی لە شوێن وشەی عەڕەبی دادەنێن ، جینسی وشە عەڕەبییەكان بدەن بەو وشانە. بۆ نموونە ، وشەی " سیستەم" لە جیاتی وشەی عەڕەبی " نیزام" بە كار دەبردرێ. لە بەر ئەوەی " نیزام"ی عەڕەبی نێرە ، " سیستەم" یش ، بە پێی تەخمین ، دەبێتە نێر. بەڵام، ئەو تێئۆرییە لەگەڵ هەموو وشەیەكی بێگانە ناگونجێ. لە گەڵ ئەوەشدا كە وشەی وەكوو " تێلێڤیزیۆن"، " تەلەفۆن" و زۆر وشەی دیكە دە عەڕەبیدا نێرن ، ئەوان لە بادینی و كرمانجیدا بەگشتی، مێن.
بابەتی ژمارە و جینسی ناو لە بادینی و كرمانجیدا لەم خشتەیەی خوارەوە دا نیشان دراوە
جینس
Yekhejmar = تاك
Pirhejmar = كۆ
Binavkirî = دیار ( بێ " –ek " )
nibinavkirî ( بە " –ek" وە )
تێبینی : هێندێك كەس لایان وایە كە جینساندنی ناوان دە كرمانجیدا بە قاعیدەیە. ئەوانەی دەیانەوێ بۆچوونی ئەوان بخوێننەوە بڵا تەماشای كارەكانی جەلادەت بەدرخان، سادق بەهائەدین ئامێدی و كەچا كورد بكەن.
ئەگەر ئێمە لە سەر ئەوە ڕێك بین كە چاوگ شێوەی بناخەیی كردارە و ئەو شێوەیە بە " ن" كۆتایی دێ، دەتوانین هەموو شێوەكانی دیكەی كردار لەوی دروست بكەین. بڕوانە:
ڕەڤاندن ( چاوگ) ی ڕەڤاند ( بنیچە)ی ڕەڤین ( ریشە) یە
بارین ( چاوگ)ی باری ( بنیچە)ی بار (ڕیشە) یە
خواستن (چاوگ)ی خواست ( بنیچە)ی خواز ( ڕیشە) یە
چوون ( چاوگ)ی (چوو) ( بنیچە)ی چ ( ڕیشە) یە
بەگشتی، مرۆ بنیچەی كردار دە ڕستانە دا كە باسی ڕووداوی ڕابردوو دەكەن بەكار دەهێنێ و ڕیشەی كرداریش بۆ دیاركردنی ڕووداوی كە دەقەومن یان ئەوەی لە دابێدا دەقەومن بەكار دەهێنێ. نە بنیچەی كردار و نە ڕیشەی وی دە ڕستە دا بە شێوەی سەربەخۆ بەكار ناهێندرێن، چونكوو بۆ دیاریكردنی پێوەندی كردار بە بەشەكانی دیكەی ڕستەوە هەمیشە گرێك (affix ) لە كردار زیاد دەكرێ. با ئەو گرە بە " كردارلكێن" نێو بنێین. هەر وەها ، ئەو گرانەش كە لە ڕستە دا دەردەكەون لە كردار زیاد دەكرێن. بڕوانە ئەم نموونانەی خوارەوە!
1- ئەز دێ وێ ب – رەڤین – م
2 -وان باپیرێ خوە نە - دیت - 0 – بوو
3-ئەو د – چ – ە دبستانێ
4-باران باری
( نیشانەی oدەڵێ گری " سیفر" لە چاوگی كردار زیاد كراوە و ئەویش لێرەدا كردارلكێنە)
كردارلكێن سەبارەت بە بكەر یان بەركاری ڕستە زانیاریمان دەداتێ. بۆ نموونە، " – م " لە ڕستەی یەكەمی سەرەوە دا دیاری دەكا كە بكەری ڕستەكە كەسی یەكەم و تاكە. سیفری سەر كرداری " دیتبوو" لە ڕستەی دووەمدا دەری دەخا كە بەركاری ڕستەكە كەسی سێیەم و تاكە. لەو بارەیەوە هێندێك جیاوازی لە نێوان بادینی و كرمانجیدا هەیە.
كردارلكێن
1، 2 و 3 كەسی یەكەم، دووەم و سێیەمن.
y = تاك ؛ p = كۆ
وەك دەبینی ئەو كردارلكێنی كە كەسی یەكەمی كۆ دەستنیشان دەكا و لە بنیچە و لە ڕیشە زیاد دەبێ لە بادینی دا "ین" ە. جیاوازییەكەی دی كردارلكێنە بۆ دیاریكردنی كەسی سێیەمی تاك و كاتێك بناخەی كردار ڕیشەكەی بێ.
جیاوازی لەوێ تەواو نابێ. دەربڕینی هێندێك زەمانی ڕووداوان و باس كردنیشیان لە نێوان بادینی و كرمانجی دا وەكوو یەك نین. كاتێك مرۆ بییەوێ باسی ڕووداوێك بكا كە لەوانەیە لە پاشەڕۆژ دا بقەومێ ، مڕۆ " دێ" دەخاتە پێش كردار . بۆ نموونە:
بادینی : ئەز دێ كەڤم
كرمانجی : ئەز دێ بكەڤم
جیاوازی بادینی و كرمانجی لەم پێكهاتەیە دا ئەوەیە كە گری " ب "بۆ نیشاندانی بەركارێتی لە بادینی دا لە كردار زێدە ناكرێ. بادینی هەمان پێكهاتە، واتە كردار بە بێ " ب" – وەك " كەڤم" بەكار دەهێنێ بۆ دەربڕینی ڕووداوێك كە لە دابێدا دەقەومێ و " دا" یەك لە جێی " دێ " دادەنێ. بۆ نموونە ،
بادینی : ئەز دا كەڤم ئەز دا وان بینم
كرمانجی: ئەز دێ بكەتاما من دێ ئەو بدیتانا
فۆڕمێكی دیكەی كردار هەیە كە لە بنیچەی كردار و پاشگری " ی " پێك دێ. ئەویش لە گەڵ دۆخی كاتی ڕابردوو لە گەڵ " گاڤا" ، "چاخێ" ، " وەختێ" و هتاد دەردەكەوێ. نموونە،
بادینی: گاڤا وی ئەز دیتم ، وی خوە ڤەشارت
كرمانجی: گاڤا وی ئەز دیتم، وی خوە ڤەشارت
هەمان فۆڕمی كردار لە بادینی دا بۆ زەمانی ڕابردووی نزیك بەكار دەهێندرێ. بڕاونە:
بادینی : وی ئەز یێ دیتم
كرمانجی: وی ئەز دیتمە
ئەو " یێ " یەی لە ڕستەی بادینی دا هەیە بابەتی بەشی پاشترە.
یێ ، یا و یێت لە بادینی دا
ئێمە دەزانین كە " ێ" ، "ا" و " ێن" ( یان " ێت "/ " ێد") نیشانەی ئیزافەن. بڕوانە:
كورێ وان
كەچا وان
كورێن وان
كورێت وان
ئەگەر ئێمە ناوەكەی لە پێشەوە هاتووە لابەین، ئەو فرێیزانەی سەرەوە ئاویان لێ دێ:
ئێ وان
ئا وان
ئێن وان
ئێت وان
" یێ " و " یا" و " یێت " لە بادینیدا ئەركی دیكەش دەگێڕن.
1- ئەوان لەو ڕستانەیدا كە كرداری لكێنەر ( copula ) یان تێدایە دەكەونە پێش ئاوەڵناو و ژمارە و جینسی كارا (فاعیل) دیاریی دەكەن. بۆ نموونە،
ئەو (ی)ێ كورت ە ( كاتێك " ئەو" تاك و نێر بێ )
ئەو (ی)ا كورت ە ( كاتێك " ئەو" تاك و مێ بێ )
ئەو (یێ) ت/د كورت ن ( كاتێك " ئەو" كۆ بێ )
ئەو ڕستانە دە كرمانجیدا بێ " (ی)ێ" ، "(ی)ا" و "(یێ) ت/د" ن.
2- ئەوان كاتی ئێستای بەردەوام لە كاتی ئێستای گشتی جوێ دەكەنەوە و ژمارە و جینسی كارا دیاریی دەكەن. بۆ نموونە،
كەو دقەبت [ یان " كەو دقەبن "] ( گشتی ؛ واتە، خووی كەوان قەبین ە )
كەو (ی) ێ دقەبت ( بەردەوام ؛ واتە، ئەو – تاك و نێر ە - ئێستا دقەبە )
كەو(ی)ا دقەبت ( بەردەوام؛ واتە، ئەو - تاك و مێ یە - ئێستا دقەبە)
كەو (ی) ێ (ت) دقەبن ( بەردەوام؛ واتە، ئەو – كۆن – ئێستا دقەبن )
ئەوكاتی ئێستای بەردەوامە لە كرمانجیدا نییە. بەڵام ، بادینیش، وەك كرمانجی ، ئەو دوو شێوەی كاتی ئێستا لەیەك جوێ ناكاتەوە كاتێك ڕستەكە نەیێنی (نەفی) یان پرسیار بێ. بڕوانە،
ئەو ناترست [ یان " ئەو ناترسن" ] ( نە ئێستا و نە قەت )
ما ئەو دترست / دترسن ؟ ( ئێستا و هەمیشە )
3- ئەوان لەو ڕستانەیدا كە باسی ڕووداوی ڕابردووی نزیك ( تێیدایی) دەكەن دەكەونە پێش كردار و ژمارە و جینسی بەركار دیاریی دەكەن . بۆ نموونە،
من ئەو (ی)ێ دیتی
من ئەو (ی)ا دیتی
من ئەو (ی) ێت دیتن
بەڵام، بادینی لە ڕستەی نەیینی (نەفی) و پرسیاری لەو تۆوە وەك كرمانجی وایە. بڕوانە،
من ئەو نەدیتییە ( بۆ نێر و مێ و تاك )
من ئەو نەدیتنە
ما كەنگی من ئەو دیتییە/ دیتنە؟
تێبینی دوایی سەبارەت بە " (ی)ێ" ، "(ی)ا" و "(ی) ێت " ەكانی بادینی ئەمەیە كاتێك زەرفێك لە وان دە ڕستە دا هەبێ، ئەو ژمارە و جینسی كارا یان بەركاری گەرداننەكراو دیاریی دەكا.
پنكتی كۆتایی بابەتی كردار ئەمەیە كە ڕیشەی كرداری " كرن" ، " برن" و " دان" هەم " ك "، " ب" و " د" ێن و هەمیش " كە"، " بە" و " دە" ن . بۆ نموونە ،
تو سلاڤا(ن) ل كێ دكی/ دكەی (ی) ؟
خودێ ددت/ ددەت و خودێ دبت / دبەت
ئەز دێ باری ل پشتا كەری كەم ، دێ بەمە مەیدانێ و دەمە فەقیرا(ن)
جێناو
كرمانجی : ئەڤ كتێب نوو یە
بادینی : ئەڤ كتێب ە نوو یە
سەبارەت بە بابەتی جێناو، جیاوازییەكی زۆر كەم لەنێوان بادینی و كرمانجیدا دەبیندرێ. وەكیەكنەبوون لە جێناوی هێمایی "ئەڤ" و گشتی " هەڤ" و " یەكوودو" دا دەردەكەوێ. جێناوی هێمایی كرمانجیی " ئەڤ" دە بادینیدا
" ئەڤ ...ە ". تەماشای ئەم نموونانە بكە:
كرمانجی : ئەڤ ە وەلاتێ مە
بادینی : ئەڤ ە یە وەلاتێ مە
بەڵام،
كرمانجی: ئەڤ كتێبا نوو یا من ە
بادینی : ئەڤ كتێبا نوو یا من ە
لە بەرامبەر " هەڤ " یان " هەڤوودو" ی كرمانجی لە بادینیدا " ئێك " یان " ئێكوودو" هەیە. بڕوانە :
كرمانجی بادینی
1- نەسرین سینەمێ نابینە و سینەم نەسرینێ نابینە نەسرین سینەمێ نابینیت و سینەم نەسرینێ نابینیت
نەسرین و سینەم هەڤوودو نابینن نەسرین و سینەم ئێكوودو نابینن
2- وی سەعەتا خوە ب یا وێ گوهارت وو وێ سەعەتا خوە ب یا وی گوهارت
وی سەعەتا خوە ب یا وێ گوهارت وو وێ سەعەتا خوە ب یا وی گوهارت
وان سەعەتێن خوە ب هەڤ گوهارتن وان سەعەتێن خوە ب ئێك گوهارتن
وان سەعەتێن خوە پەڤ گوهارتن وان سەعەتێن خوە پێك گوهارتن
3- ئەو ژ هەڤ جهێ نەبوونە ئەو ژێك جدا نەبوونە
4- ڤێ پلانێ تەڤ نەدن ! ڤێ پلانێ تێك نەدن
5- ل هەڤ خستن لێك خستن
پڕیپۆزیشنی پاشی " دە" و " ڕە"، بەڵام " ڤە " نا لە بادینی دا " دا " و " را" ن . بڕوانە،
كورمانجی: د سووكێ دە ، د سووكێ رە ، ب سووكێ ڤە
بادینی : د سووكێ دا ، د سووكێ را ، ب سووكێ ڤە
پریپۆزیشنی پاشی " رە " ( یان " را " ) لە بادینیدا لە گەڵ پریپۆزیشنی " ژ " نایە، لە جیات وی، " بۆ " یەكی
بێ " ژ" بەكار دەهێندرێ. بۆ نموونە،
كرمانجی : ئەو كتێب ژ تە رە یە؛ ئەو كتێب ژ بۆ تەیە
بادینی : ئەو كتێب بۆ تە یە
جگە لەو جیاوازییانە سەبارەت بە بابەتی پڕیپۆزیشن هیچ جیاوازییەك لە نێوان بادینی و كورمانجیدا نابیندرێ
ژماره
ژمارە لە بادینیدا، وەكوو كرمانجی نییە، هەموو مێن و بە گری" – ێ " گەردان دەكرێن. بۆ نموونە ،
بادینی : چیرۆكا ئێكێ ؛ خانیێ پێنجێ ؛ ساڵا 1987 – ێ
كرمانجی : چیرۆكا یەكێ ؛ خانیێ پێنجان ، ساڵا 1987 – ان
بۆ دەربڕینی بەروار ، مرۆ هەم لە بادینی و هەم لە كرمانجیدا قالبی " ژمارەی مانگ " بە كار دەهێنێ؛ بۆ نموونە،
سێیێ گولانێ ، بیستوویەكێ ئادارێ، شەشێ ئیلۆنێ و هتاد. ئەو " - ێ " یەی كە لێرە لە ژمارە زیاد كراوە نەك نیشانەی جینسی نێر یان وشەیەكی وەك " كور" ە لە فرەیزی " كورێ نازدارێ " دا. ئەو " – ێ " یە نیشانەی مێیەتی ژمارەیە و بنچینەی قالبی " ژمارەی مێ" یە و بە ئەگەرێكی زۆر لە " ڕۆژی زمارەی مانگ " ەوە دێ؛ واتە ، سێیێ ژ گولانێ، ڕۆژا بیستوویەكێ ژ ئادارێ و هتاد.
گر
ئەو پاش پرتكی كە دە كرمانجیدا نییە و لە بادینیدا گەلێك چالاكە " –انێ " یە. ئەو پرتكە لە ناو نێوی یاری و كایە ساز دەكا؛ بۆ نموونە،
تەپانێ ( لە تەپە " گۆك " و –انێ) ساز بووە. هێكانێ ، دامانێ ، گوستیلانێ، پەركانێ ( كایەی قومار)، بۆكسانێ ، ماتانێ ، قۆچانێ، مستانێ، ئارمانجانێ، تیرانێ، كێلانێ ، بەرشووتكانێ، چۆلانێ، بڕانێ و زۆری دیكەش. نێوی پێڤاژۆی زەواج كە تێیدا دوو بنەماڵە كچی خۆیان بە بێ نەفەقە لە گەڵ یەكتری دەگۆڕنەوە و هەر كام لە كچەكان دەبێ بە بووكی بنەماڵەكەی دی لە بادینان " پێكگوهۆركانێ " یە. لەگەڵ ئەوەش ئەم وشەیە بە " –انێ " تەواو دەبێ ، پێڤاژۆیەكە جیدییە و لە بارودۆخی ئاڵۆز دا ماڵوێرانیشی بەدواوەیە. ئەگەر ئەوە كایەیەكیش نەبێ بۆ كات بە سەربردن، " تەنافبازییەكی كۆمەڵایەتی " یە.
لە بابەتی گراندا، پێویستە مرۆ باسی پرتكی پاشی " ik -" و ئەركی وی لە بادینیدا بكا. ئێمە دەزانین كە ئەركی سەرەكی ئەو گرە " چكۆڵە كردنەوە " یە. بۆ نموونە " darik " دارك ، داری چكۆڵەیە. " دیوارك " دیواری چكۆڵەیە و هتاد. بەڵام ئەو پرتكە لە بادینیدا ئەركی دیش ڕادەپەڕێنێ. ئەویش كردنە ناوی وشانە. بۆ نموونە، " بالیفك" دەكرێ گەورە و دەكرێ چكۆڵەش بێ. ئەو " – ك " یەی كە بە دوای وشەكە دا هاتووە ئەركی چكۆڵەكردنەوە ناگێڕێ. تەنێ ئەوە نیشان دەدا وشەكە "ناو" ە. كە وابوو ، وشەگەلی " كورك "، " كچك "،
" مێرك"، " ژنك "، " سێنیك "، " نڤینك " ، " كەڤچك " ، " سەرهەڤیرك "و هتاد. چكۆڵە نەكراونەتەوە. زۆر گرینگە مرۆ بزانێ ئەو بۆچوونەی لە سەرەوە سەبارەت بە ئەركی " ik - " لە كرمانجی و بادینیدا گوتراون ڕێسای موتڵەق و ڕەها نین و دەكرێ لە هەر دوو لا ببیندرێن.
ڕستەسازی
مەبەست لە " ڕستە سازی " چلۆنایەتی ڕیزكردنی بەشی ئاخاوتن و لێك گرێدان و پێوەندی نێوان ئەوانە. لەم دوو ڕستەیە بڕوانن :
بادینی : شڤانان هەسپەك دیت
كرمانجی : شڤانان هەسپەك دیتن
ئەو وشەیەی ئەم ڕستانە لە یەكتری جوێ دەكاتەوە كرداری " دیتن " ە . لە ڕستەی بادینی دا ، " دیت " دیاری دەكا كە كات كاتی ڕابردوو یە و ئەو كەسە یان شتەی كە بە كریاری " دیتن " وە پێوەندی پەیدا دەكا تاكە و كەسی سێیەمە ( واتە ، نە من و نە تۆ بەڵكوو ئەو ) ە . ئەو كردارە پێوەندی بە وشەی " هەسپەك " وە هەیە لە بەر ئەوەی " هەسپەك " هەم تاك و هەمیش " كەسی ؟ " سێیەمە.
لە ڕستەی كرمانجیدا، "دیتن" دەری دەخا كە كات كاتی ڕابردوویە و ئەو كەسە یان شتەی كە بە كریاری " دیتن" ەوە پێوەندی پەیدا دەكا كۆ و كەسی سێیەمە ( واتە ، نە ئێمە و نە ئێوە یە ، بەڵكوو ئەوان ) ن. كەوابوو ئەو كردارە پێوەندی پەیدا دەكا لە گەڵ وشەی " شڤانان" چونكوو " شڤانان " كۆ و كەسی سێیەمە.
ئەگەر ئێمە وشەی " شڤانان " بە بكەری ڕستەكە و وشەی هەسپەك " بە بەركاری ڕستەكە و وشەی " دیت " یان "دیتن" بە كرداری ڕستەكە دابنێین ، ئەو دەمی دەتوانین پێوەندیی كردار لە گەڵ بەشەكانی دیكەی ڕستەكە بە شێوەیەكی ڕوونتر بناسێنین. لە بادینیدا كرداری تێپەڕ لەكاتی ڕابردوو دا هەمیشە تایبەتمەندی بەركاری ڕستە نیشان دەدا؛ بەڵام، دە كرمانجیدا، هەمان كردار لە هەمان كاتدا زۆر جار ڕووی بكەری ڕستەكە دەردەخا. لێرەدا شێوەی بادینی بە ئیستقرار و بێ دەگمەنە؛ بەڵام، لە شێوەی كرمانجی دا دەگمەن هەیە. ئێوە دەتوانن زانیاری زیاتر سەبارەت بەو مەسەلەیە لە نووسینی مندا " ئارگاتیڤی مۆركی كرمانجییە " لە ( www.nefel.com) پەیدا بكەن.
جیاوازی ڕستەسازی لە نێوان بادینی و كرمانجیدا لە خاونێتی دایە. لەم ڕستانە بڕوانە :
بادینی : من سێ قەلەم هەبوون
كرمانجی: سێ قەلەمێن من هەبوون
ئەگەر ئێمە دیسان زاراوەی " بكەر ( ب) "، " بەركار (بەر)" و " كردار (ك)" لێرە دا بەكار بهێنین، ئەو دەمی بەم شێوەیە نێو لە بەشەكانی ئەم ڕستانە دەنێین:
بادینی: من ( ب ) سێ قەڵەم (بەر) هەبوون (ك)
كرمانجی : سێ قەڵەمێن من ( ب ) هەبوون ( كردار)
وەك دەبینی ، جیاوازی لێرە دا ئەمەیە كە كرداری " هەبوون" یان " هەیین" لە بادینیدا تێپەڕ، بەڵام لە كرمانجیدا تێنەپەڕ ە. هێندێك نموونەی دی :
بادینی : مە مێهڤان (ی)ێت هەیین
تە شۆلەك هەیە ؟
وان خانی نینە
كرمانجی : مێڤانێن مە هەنە
كارەكی تە هەیە ؟
خانییێ وان نینە/ تونە یە
بەجێیە بگوترێ كە ئەو كرداری " هەبوون " ە لە بادینیدا هەم لە كاتی ڕابردوو وهەم لە كاتی ئێستا دا بەستراوەتەوە بە بەركاری ڕستەوە. بە گشتی، كرداری كرمانجیی تێپەڕ تەنێ لە كاتی ڕابردوو دا خۆی بە بەركاری ڕستەوە دەبەستێتەوە.
تێبینی: ئەم نووسراوەیە بە زنجیرە لە Nefel دا بڵاو بووەتەوە
ئەم نووسینە لە ماڵپەڕی كولتوورنامەدا بڵاو كراوەتەوە و بە ئاگاداری نووسەر كراوەتە كوردیی نێوەڕاست
http://www.kulturname.com/?p=342
ی.س