لێكچوونه ڕێزمانییه‌كانی (ڕێزمانی كوردی)ی پۆلی دوازده‌یه‌م
ڕزگار سابر
ڕزگار سابر
به‌شی یازدەیەم
له‌وانه‌ی هاوه‌ڵناو له‌ئه‌ركی دیارخه‌ری ناودا، ئه‌گه‌ر هاوه‌ڵناوه‌كه
له‌و جۆرانه بوو كه ده‌كه‌وێته دوای ناوه دیارخراوه‌كه‌وه، ئه‌وا كاتێك ناوه‌كه
ناوێكی ناسراو بێت، ئه‌وا ده‌بێت ڕه‌چاوی ئه‌م خاڵانه بكه‌ین:
1- هه‌میشه (ه‌كه)ی نیشانه‌ی ناسراوی ناوه‌كه ده‌چێته دوای هاوه‌ڵناوه‌كه‌وه،
بۆ نموونه:
.
دره‌خت + ه‌كه ---> دره‌خته‌كه ---> دره‌خت + + به‌رز + ه‌كه --->
.
2- ئه‌گه‌ر هاوه‌ڵناومان كرد به‌دیارخه‌ری ناوی ناسراو، ئه‌وا (ه)ی ئامرازی خستنه‌سه‌ر (دانه‌پاڵ) به‌كاردێت له‌نێوان ناوه ناسراوه‌كه‌و هاوه‌ڵناوه‌كه‌دا، به‌م شێوه‌یه:
.
دره‌خته‌كه ---> دره‌خت + ه + به‌رز + ه‌كه --->
.
3- به‌هه‌ردوو ناوه ناسراوه‌كه‌و هاوه‌ڵناوه‌كه ده‌چنه سه‌ر (شێوه‌ی ناوێكی لێكدراو)، به‌م شێوه‌یه:
.
دره‌خته‌كه ---> دره‌خت + ه + به‌رز + ه‌كه ---> (دره‌خته به‌رزه‌كه)
.
4- به‌ڵام ئه‌گه‌ر ناوه ناسراوه‌كه له‌هه‌مان كاتدا كۆش بوو، واته ناسراوی كۆ بوو، ئه‌وا كاتێك هاوه‌ڵناو ده‌كه‌ین به‌دیارخه‌ری ناوه ناسراوه كۆیه‌كه، ئه‌وا (ان)ی نیشانه‌ی كۆیی ناوه‌كه ده‌چێته دوای هاوه‌ڵناوه‌كه‌وه له‌دوای (ه‌كه)ی نیشانه‌ی ناسراوییه‌كه، (ه‌كه+ان)، به‌م شێوه‌یه:
.
دره‌خته‌كان ---> دره‌خت + ه + به‌رز + ه‌كه + ان ---> (دره‌خته به‌رزه‌كان)
.
وه‌ك ده‌زانین ئه‌گه‌ر هاوه‌ڵناو بكه‌ین به‌دیارخه‌ری ناوی ناسراو، ئه‌وا (ه)ی ئامرازی خستنه‌سه‌ر (دانه‌پاڵ) به‌كاردێت له‌نێوان ناوه ناسراوه‌كه‌و هاوه‌ڵناوه‌كه، چۆنێتی به‌كارهێنانی ئه‌م (ه) ئامرازی خستنه‌سه‌ره‌ش به‌پێی (پیتی كۆتایی ناوه ناسراوه‌كه) به‌م شێوانه به‌كاردێت:
.
یه‌كه‌م/
ئه‌گه‌ر ناوه (ناسراوه‌كه) به‌پیتی (نه‌بزوێن) كۆتایی هاتبوو، ئه‌وا كاتێك هاوه‌ڵناو ده‌كه‌ین به‌دیارخه‌ری، (ه)ی ئامرازی خستنه‌سه‌ره‌كه (وه‌ك خۆی به‌كاردێت و ده‌رده‌كه‌وێت)، ده‌بێت ئه‌وه‌ش بزانین كه (ه‌كه)ی نیشانه‌ی ناسراوی و ئه‌گه‌ر ناوه‌كه له‌هه‌مان كاتدا كۆش بوو، ئه‌وا (ه‌كه)و (ان)ی نیشانه‌ی كۆیی ناوه‌كه ده‌چنه دوای هاوه‌ڵناوه‌كه‌وه، به‌م شێوه‌یه:
.
خوێندكاره‌كان ---> خوێندكار+ ه +زیره‌ك+ه‌كه+ان---> خوێندكاره زیره‌كه‌كان
.
پیاو ---> پیاوه‌كه ---> پیاو + ه + مه‌رد + ه‌كه ---> پیاوه مه‌رده‌كه
.
مه‌ی ---> مه‌یه‌كه ---> مه‌ی + ه + تاڵ + ه‌كه ---> مه‌یه تاڵه‌كه
.
تێبینی(1)/
لێره‌دا پیتی (و - ی) له‌وشه‌كانی (پیاو - مه‌ی) پیتێكی نه‌بزوێنن، چونكه له‌بڕگه‌یه‌كدا له‌پێشیانه‌وه پیتی بزوێن هاتووه.
.
دره‌خت + ه‌كه ---> دره‌خته‌كه ---> دره‌خت + + به‌رز + ه‌كه --->
.
2- ئه‌گه‌ر هاوه‌ڵناومان كرد به‌دیارخه‌ری ناوی ناسراو، ئه‌وا (ه)ی ئامرازی خستنه‌سه‌ر (دانه‌پاڵ) به‌كاردێت له‌نێوان ناوه ناسراوه‌كه‌و هاوه‌ڵناوه‌كه‌دا، به‌م شێوه‌یه:
.
دره‌خته‌كه ---> دره‌خت + ه + به‌رز + ه‌كه --->
.
3- به‌هه‌ردوو ناوه ناسراوه‌كه‌و هاوه‌ڵناوه‌كه ده‌چنه سه‌ر (شێوه‌ی ناوێكی لێكدراو)، به‌م شێوه‌یه:
.
دره‌خته‌كه ---> دره‌خت + ه + به‌رز + ه‌كه ---> (دره‌خته به‌رزه‌كه)
.
4- به‌ڵام ئه‌گه‌ر ناوه ناسراوه‌كه له‌هه‌مان كاتدا كۆش بوو، واته ناسراوی كۆ بوو، ئه‌وا كاتێك هاوه‌ڵناو ده‌كه‌ین به‌دیارخه‌ری ناوه ناسراوه كۆیه‌كه، ئه‌وا (ان)ی نیشانه‌ی كۆیی ناوه‌كه ده‌چێته دوای هاوه‌ڵناوه‌كه‌وه له‌دوای (ه‌كه)ی نیشانه‌ی ناسراوییه‌كه، (ه‌كه+ان)، به‌م شێوه‌یه:
.
دره‌خته‌كان ---> دره‌خت + ه + به‌رز + ه‌كه + ان ---> (دره‌خته به‌رزه‌كان)
.
وه‌ك ده‌زانین ئه‌گه‌ر هاوه‌ڵناو بكه‌ین به‌دیارخه‌ری ناوی ناسراو، ئه‌وا (ه)ی ئامرازی خستنه‌سه‌ر (دانه‌پاڵ) به‌كاردێت له‌نێوان ناوه ناسراوه‌كه‌و هاوه‌ڵناوه‌كه، چۆنێتی به‌كارهێنانی ئه‌م (ه) ئامرازی خستنه‌سه‌ره‌ش به‌پێی (پیتی كۆتایی ناوه ناسراوه‌كه) به‌م شێوانه به‌كاردێت:
.
یه‌كه‌م/
ئه‌گه‌ر ناوه (ناسراوه‌كه) به‌پیتی (نه‌بزوێن) كۆتایی هاتبوو، ئه‌وا كاتێك هاوه‌ڵناو ده‌كه‌ین به‌دیارخه‌ری، (ه)ی ئامرازی خستنه‌سه‌ره‌كه (وه‌ك خۆی به‌كاردێت و ده‌رده‌كه‌وێت)، ده‌بێت ئه‌وه‌ش بزانین كه (ه‌كه)ی نیشانه‌ی ناسراوی و ئه‌گه‌ر ناوه‌كه له‌هه‌مان كاتدا كۆش بوو، ئه‌وا (ه‌كه)و (ان)ی نیشانه‌ی كۆیی ناوه‌كه ده‌چنه دوای هاوه‌ڵناوه‌كه‌وه، به‌م شێوه‌یه:
.
خوێندكاره‌كان ---> خوێندكار+ ه +زیره‌ك+ه‌كه+ان---> خوێندكاره زیره‌كه‌كان
.
پیاو ---> پیاوه‌كه ---> پیاو + ه + مه‌رد + ه‌كه ---> پیاوه مه‌رده‌كه
.
مه‌ی ---> مه‌یه‌كه ---> مه‌ی + ه + تاڵ + ه‌كه ---> مه‌یه تاڵه‌كه
.
تێبینی(1)/
لێره‌دا پیتی (و - ی) له‌وشه‌كانی (پیاو - مه‌ی) پیتێكی نه‌بزوێنن، چونكه له‌بڕگه‌یه‌كدا له‌پێشیانه‌وه پیتی بزوێن هاتووه.
تێبینی(2)/
پیتی ( و )ی نه‌بزوێن = به‌رامبه‌ر پیتی ( w )ی لاتینییه.
پیتی (ی)ی نه‌بزوێن = به‌رامبه‌ر پیتی ( y )ی لاتینییه.
......................................................
پیتی ( و )ی نه‌بزوێن = به‌رامبه‌ر پیتی ( w )ی لاتینییه.
پیتی (ی)ی نه‌بزوێن = به‌رامبه‌ر پیتی ( y )ی لاتینییه.
......................................................
دووه‌م/
ئه‌گه‌ر ناوه (ناسراوه‌كه) له(بڕگه‌یه‌ك زیاتر) بوو، واته(دووبڕگه‌یی و زیاتر بوو)، وه ناوه‌كه‌ش به‌یه‌كێك له‌پیته بزوێنه‌كانی (ه ، ا ، ۆ ، ێ) كۆتایی هاتبوو، ئه‌وا كاتێك هاوه‌ڵناو ده‌كه‌ین به‌دیارخه‌ری، (ه)ی ئامرازی خستنه‌سه‌ره‌كه (ده‌رناكه‌وێت و لایده‌به‌ین)، چونكه به‌پێی یاسای زمانی كوردی دوو پیتی بزوێن به‌دوای یه‌كدانایه‌ن، ده‌بێت ئه‌وه‌ش بزانین كه (ه‌كه)ی نیشانه‌ی ناسراوی و ئه‌گه‌ر ناوه‌كه له‌هه‌مان كاتدا كۆش بوو، ئه‌وا (ه‌كه)و (ان)ی كۆیی ناوه‌كه ده‌چنه دوای هاوه‌ڵناوه‌كه‌وه، به‌م شێوه‌یه:
.
شووشه‌كان ---> شووشه + ه + شكاو + ه‌كه+ ان --->شووشه شكاوه‌كان
.
خوێندنگاكه --->خوێندنگا + ه +سه‌ركه‌وتوو+ه‌كه--->خوێندنگا سه‌ركه‌وتووه‌كه
.
گه‌زۆكه ---> گه‌زۆ + ه + ساغ + ه‌كه + ---> گه‌زۆ ساغه‌كه
.
هه‌رمێكه ---> هه‌رمێ + ه + لاسووره + ه‌كه ---> هه‌رمێ لاسووره‌كه
.......................................................
ئه‌گه‌ر ناوه (ناسراوه‌كه) له(بڕگه‌یه‌ك زیاتر) بوو، واته(دووبڕگه‌یی و زیاتر بوو)، وه ناوه‌كه‌ش به‌یه‌كێك له‌پیته بزوێنه‌كانی (ه ، ا ، ۆ ، ێ) كۆتایی هاتبوو، ئه‌وا كاتێك هاوه‌ڵناو ده‌كه‌ین به‌دیارخه‌ری، (ه)ی ئامرازی خستنه‌سه‌ره‌كه (ده‌رناكه‌وێت و لایده‌به‌ین)، چونكه به‌پێی یاسای زمانی كوردی دوو پیتی بزوێن به‌دوای یه‌كدانایه‌ن، ده‌بێت ئه‌وه‌ش بزانین كه (ه‌كه)ی نیشانه‌ی ناسراوی و ئه‌گه‌ر ناوه‌كه له‌هه‌مان كاتدا كۆش بوو، ئه‌وا (ه‌كه)و (ان)ی كۆیی ناوه‌كه ده‌چنه دوای هاوه‌ڵناوه‌كه‌وه، به‌م شێوه‌یه:
.
شووشه‌كان ---> شووشه + ه + شكاو + ه‌كه+ ان --->شووشه شكاوه‌كان
.
خوێندنگاكه --->خوێندنگا + ه +سه‌ركه‌وتوو+ه‌كه--->خوێندنگا سه‌ركه‌وتووه‌كه
.
گه‌زۆكه ---> گه‌زۆ + ه + ساغ + ه‌كه + ---> گه‌زۆ ساغه‌كه
.
هه‌رمێكه ---> هه‌رمێ + ه + لاسووره + ه‌كه ---> هه‌رمێ لاسووره‌كه
.......................................................
سێیه‌م/
ئه‌گه‌ر ناوه (ناسراوه‌كه) ناوێكی (یه‌ك بڕگه‌یی) بوو، وه ناوه‌كه‌ش به‌یه‌كێك له‌پیته بزوێنه‌كانی (ه ، ا ، ۆ ، ێ) كۆتایی هاتبوو، ئه‌وا كاتێك هاوه‌ڵناو ده‌كه‌ین به‌دیارخه‌ری، (ه)ی ئامرازی خستنه‌سه‌ره‌كه (ده‌رده‌كه‌وێت و به‌كاردێت)، به‌ڵام به‌پیتی (یــ)ی ناوبه‌نده‌وه، چونكه به‌پێی یاسای زمانی كوردی دوو پیتی بزوێن به‌دوای یه‌كدانایه‌ن، ده‌بێت ئه‌وه‌ش بزانین كه (ه‌كه)ی نیشانه‌ی ناسراوی و ئه‌گه‌ر ناوه‌كه له‌هه‌مان كاتدا كۆش بوو، ئه‌وا (ه‌كه)و (ان)ی نیشانه‌ی كۆیی ناوه‌كه ده‌چنه دوای هاوه‌ڵناوه‌كه‌وه، به‌م شێوه‌یه:
.
شه --->شه‌یه‌كه ---> شه + یــ + ه + بچووك +ه‌كه---> شه‌یه بچووكه‌كه
.
چــا ---> چـایه‌كه ---> چــا + یــ + ه + تاڵ + ه‌كه ---> چـایه تاڵـه‌كه
.
دۆ ---> دۆیـه‌كه ---> دۆ + یــ + ه + ترش + ه‌كه ---> دۆیـه ترشه‌كه
.
دێ ---> دێیه‌كان ---> دێ + یــ + ه + خۆش + ه‌كه ---> دێیه خۆشه‌كان
..........................................................
ئه‌گه‌ر ناوه (ناسراوه‌كه) ناوێكی (یه‌ك بڕگه‌یی) بوو، وه ناوه‌كه‌ش به‌یه‌كێك له‌پیته بزوێنه‌كانی (ه ، ا ، ۆ ، ێ) كۆتایی هاتبوو، ئه‌وا كاتێك هاوه‌ڵناو ده‌كه‌ین به‌دیارخه‌ری، (ه)ی ئامرازی خستنه‌سه‌ره‌كه (ده‌رده‌كه‌وێت و به‌كاردێت)، به‌ڵام به‌پیتی (یــ)ی ناوبه‌نده‌وه، چونكه به‌پێی یاسای زمانی كوردی دوو پیتی بزوێن به‌دوای یه‌كدانایه‌ن، ده‌بێت ئه‌وه‌ش بزانین كه (ه‌كه)ی نیشانه‌ی ناسراوی و ئه‌گه‌ر ناوه‌كه له‌هه‌مان كاتدا كۆش بوو، ئه‌وا (ه‌كه)و (ان)ی نیشانه‌ی كۆیی ناوه‌كه ده‌چنه دوای هاوه‌ڵناوه‌كه‌وه، به‌م شێوه‌یه:
.
شه --->شه‌یه‌كه ---> شه + یــ + ه + بچووك +ه‌كه---> شه‌یه بچووكه‌كه
.
چــا ---> چـایه‌كه ---> چــا + یــ + ه + تاڵ + ه‌كه ---> چـایه تاڵـه‌كه
.
دۆ ---> دۆیـه‌كه ---> دۆ + یــ + ه + ترش + ه‌كه ---> دۆیـه ترشه‌كه
.
دێ ---> دێیه‌كان ---> دێ + یــ + ه + خۆش + ه‌كه ---> دێیه خۆشه‌كان
..........................................................
چواره‌م/
ئه‌گه‌ر ناوه (ناسراوه‌كه) به‌پیتی بزوێنی (ی) كۆتایی هاتبوو، ئه‌وا كاتێك هاوه‌ڵناو ده‌كه‌ین به‌دیارخه‌ری، (ه)ی ئامرازی خستنه‌سه‌ره‌كه (ده‌رده‌كه‌وێت و به‌كاردێت)، به‌ڵام به‌پیتی (یــ)ی ناوبه‌نده‌وه، چونكه به‌پێی یاسای زمانی كوردی دوو پیتی بزوێن به‌دوای یه‌كدانایه‌ن، ده‌بێت ئه‌وه‌ش بزانین كه (ه‌كه)ی نیشانه‌ی ناسراوی و ئه‌گه‌ر ناوه‌كه له‌هه‌مان كاتدا كۆش بوو، ئه‌وا (ه‌كه)و (ان)ی نیشانه‌ی كۆیی ناوه‌كه ده‌چنه دوای هاوه‌ڵناوه‌كه‌وه، به‌م شێوه‌یه:
.
دیارییه‌كه ---> دیاری + یــ + ه + به‌نرخ +ه‌كه ---> دیاریـیه به‌نرخه‌كه
.
كانییه‌كان ---> كانی + یــ + ه + ڕوون + ه‌كه + ان ---> كانیـیه ڕوونه‌كان
.
تێبینی/
پیتی (ی)ی بزوێن = به‌رامبه‌ر پیتی ( î ) لاتینییه.
پیتی (یـ)ی ناوبه‌ند هه‌میشه نه‌بزوێنه چونكه بۆ جیاكردنه‌وه‌ی دوو پیتی بزوێن به‌كاردێت و به‌رامبه‌ر پیتی (y)ی لاتینییه.
........................................................
ئه‌گه‌ر ناوه (ناسراوه‌كه) به‌پیتی بزوێنی (ی) كۆتایی هاتبوو، ئه‌وا كاتێك هاوه‌ڵناو ده‌كه‌ین به‌دیارخه‌ری، (ه)ی ئامرازی خستنه‌سه‌ره‌كه (ده‌رده‌كه‌وێت و به‌كاردێت)، به‌ڵام به‌پیتی (یــ)ی ناوبه‌نده‌وه، چونكه به‌پێی یاسای زمانی كوردی دوو پیتی بزوێن به‌دوای یه‌كدانایه‌ن، ده‌بێت ئه‌وه‌ش بزانین كه (ه‌كه)ی نیشانه‌ی ناسراوی و ئه‌گه‌ر ناوه‌كه له‌هه‌مان كاتدا كۆش بوو، ئه‌وا (ه‌كه)و (ان)ی نیشانه‌ی كۆیی ناوه‌كه ده‌چنه دوای هاوه‌ڵناوه‌كه‌وه، به‌م شێوه‌یه:
.
دیارییه‌كه ---> دیاری + یــ + ه + به‌نرخ +ه‌كه ---> دیاریـیه به‌نرخه‌كه
.
كانییه‌كان ---> كانی + یــ + ه + ڕوون + ه‌كه + ان ---> كانیـیه ڕوونه‌كان
.
تێبینی/
پیتی (ی)ی بزوێن = به‌رامبه‌ر پیتی ( î ) لاتینییه.
پیتی (یـ)ی ناوبه‌ند هه‌میشه نه‌بزوێنه چونكه بۆ جیاكردنه‌وه‌ی دوو پیتی بزوێن به‌كاردێت و به‌رامبه‌ر پیتی (y)ی لاتینییه.
........................................................
پێنجه‌م/
ئه‌گه‌ر ناوه (ناسراوه‌كه) به‌پیتی بزوێنی (وو)ی درێژ كۆتایی هاتبوو، ئه‌وا كاتێك هاوه‌ڵناو ده‌كه‌ین به‌دیارخه‌ری، (ه)ی ئامرازی خستنه‌سه‌ره‌كه (ده‌رده‌كه‌وێت و به‌كاردێت)، به‌ڵام به‌پیتی (و)ی ناوبه‌نده‌وه، چونكه به‌پێی یاسای زمانی كوردی دوو پیتی بزوێن به‌دوای یه‌كدانایه‌ن، ئینجا له‌به‌رئه‌وه‌ی لێره‌دا سێ (وو و) به‌دوای یه‌كدا هاتوون، ئه‌مه‌ش پێچه‌وانه‌ی ڕێنووسی كوردییه، بۆیه (وو)ی بزوێنی درێژی كۆتایی ناوه‌كه ده‌بێته‌وه به(و)ی بزوێنی كورت، ده‌بێت ئه‌وه‌ش بزانین كه (ه‌كه)ی نیشانه‌ی ناسراوی و ئه‌گه‌ر ناوه‌كه له‌هه‌مان كاتدا كۆش بوو، ئه‌وا (ه‌كه)و (ان)ی نیشانه‌ی كۆیی ناوه‌كه ده‌چنه دوای هاوه‌ڵناوه‌كه‌وه، به‌م شێوه‌یه:
.
شاتووه‌كه ---> شاتوو + و + ه + ڕه‌ش +ه‌كه ---> شاتوووه ڕه‌شه‌كه
............................................................ شاتو وه ڕه‌شه‌كه
ئه‌گه‌ر ناوه (ناسراوه‌كه) به‌پیتی بزوێنی (وو)ی درێژ كۆتایی هاتبوو، ئه‌وا كاتێك هاوه‌ڵناو ده‌كه‌ین به‌دیارخه‌ری، (ه)ی ئامرازی خستنه‌سه‌ره‌كه (ده‌رده‌كه‌وێت و به‌كاردێت)، به‌ڵام به‌پیتی (و)ی ناوبه‌نده‌وه، چونكه به‌پێی یاسای زمانی كوردی دوو پیتی بزوێن به‌دوای یه‌كدانایه‌ن، ئینجا له‌به‌رئه‌وه‌ی لێره‌دا سێ (وو و) به‌دوای یه‌كدا هاتوون، ئه‌مه‌ش پێچه‌وانه‌ی ڕێنووسی كوردییه، بۆیه (وو)ی بزوێنی درێژی كۆتایی ناوه‌كه ده‌بێته‌وه به(و)ی بزوێنی كورت، ده‌بێت ئه‌وه‌ش بزانین كه (ه‌كه)ی نیشانه‌ی ناسراوی و ئه‌گه‌ر ناوه‌كه له‌هه‌مان كاتدا كۆش بوو، ئه‌وا (ه‌كه)و (ان)ی نیشانه‌ی كۆیی ناوه‌كه ده‌چنه دوای هاوه‌ڵناوه‌كه‌وه، به‌م شێوه‌یه:
.
شاتووه‌كه ---> شاتوو + و + ه + ڕه‌ش +ه‌كه ---> شاتوووه ڕه‌شه‌كه
............................................................ شاتو وه ڕه‌شه‌كه
تێبینی/
پیتی (وو)ی بزوێن = به‌رامبه‌ر پیتی ( û )ی لاتینییه.
پیتی (و)ی ناوبه‌ند هه‌میشه نه‌بزوێنه چونكه بۆ جیاكردنه‌وه‌ی دوو پیتی بزوێن به‌كاردێت و به‌رامبه‌ر پیتی (w)ی لاتینییه.
........................................................
پیتی (وو)ی بزوێن = به‌رامبه‌ر پیتی ( û )ی لاتینییه.
پیتی (و)ی ناوبه‌ند هه‌میشه نه‌بزوێنه چونكه بۆ جیاكردنه‌وه‌ی دوو پیتی بزوێن به‌كاردێت و به‌رامبه‌ر پیتی (w)ی لاتینییه.
........................................................
ئه‌وه‌ی كه ده‌مانه‌وێ لێره‌دا باسی بكه‌ین، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه كه
ده‌بێت ئێمه جیاوازی بكه‌ین له‌نێوان (ده‌رنه‌كه‌وتن)و (به‌كارنه‌هاتن)ی ئامرازی
خستنه‌سه‌ردا.
وه‌ك وتمان ئه‌گه‌ر ناوه (ناسراوه‌كه) له(بڕگه‌یه‌ك زیاتر) بوو،
واته(دووبڕگه‌یی و زیاتر بوو)، وه ناوه‌كه‌ش به‌یه‌كێك له‌پیته بزوێنه‌كانی (ه
، ا ، ۆ ، ێ) كۆتایی هاتبوو، ئه‌وا كاتێك هاوه‌ڵناو ده‌كه‌ین به‌دیارخه‌ری، (ه)ی
ئامرازی خستنه‌سه‌ره‌كه (ده‌رناكه‌وێت و لایده‌به‌ین)، چونكه به‌پێی یاسای زمانی
كوردی دوو پیتی بزوێن به‌دوای یه‌كدانایه‌ن. ئه‌م حاڵه‌ته واته ئامرازی خستنه‌سه‌رمان
هه‌یه به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌و هۆكاره‌ی كه باسمانكرد ئامرازی خستنه‌سه‌ره‌كه (ده‌رنه‌كه‌وتووه)،
ئه‌بێت ئه‌م حاڵه‌تی (ده‌رنه‌كه‌وتن)ه جیابكه‌ینه‌وه له‌حاڵه‌تی (به‌كارنه‌هاتن)ی
ئامرازی خستنه‌سه‌ر له‌نێوان هاوه‌ڵناوی دیارخه‌رو ناوه دیارخراوه‌كه‌دا، كه ده‌ڵێین
ئامرازی خستنه‌سه‌ر به‌كارنایه‌ت، واتا پێویستمان به‌ئامرازی خستنه‌سه‌ر نییه، ئه‌م
حاڵه‌تی به‌كارنه‌هاتنی ئامرازی خستنه‌سه‌ره‌ش له‌گه‌ڵ ئه‌و هاوه‌ڵناوانه‌دا به‌كاردێت
كه ده‌كه‌ونه (پێش ناو)ی دیارخراوه‌وه، لێره‌دا (پێنج) جۆر هاوه‌ڵناویش ده‌بن
به‌دیارخه‌ری ناو و ده‌كه‌ونه پێش ناوه‌كه‌وه، ئه‌وانیش بریتین له:
.
1- هاوه‌ڵناوی نادیار/ **هه‌ندێك یاریزان ئاماده‌نه‌بوون.
.
2- هاوه‌ڵناوی پرس/ **چه‌ند یاریزان ئاماده‌نه‌بوون ؟
.
3- هاوه‌ڵناوی ژماره/ **چوار یاریزان ئاماده‌نه‌بوون.
.
4- هاوه‌ڵناوی پله‌ی باڵا/ **باشترین یاریزان ئاماده‌نه‌بوو.
.
5- هاوه‌ڵناوی نیشانه/ **ئه‌م یاریزانـ ـه ئاماده‌نه‌بوو.
.
له‌م ڕستانه‌دا له‌نێوان هاوه‌ڵناوی(هه‌ندێك - چه‌ند - چوار - باشترین - ئه‌م)و ناوی (یاریزان)دا ئامرازی خستنه‌سه‌ر به‌كارنه‌هاتووه، چونكه ئه‌گه‌ر هاوه‌ڵناو له‌و جۆرانه‌ی كه ده‌كه‌ونه پێش ناوه‌وه بوون به‌دیارخه‌ری ناوێك، ئه‌وا ئامرازی خستنه‌سه‌ر به‌كارنایه‌ت.
.
1- هاوه‌ڵناوی نادیار/ **هه‌ندێك یاریزان ئاماده‌نه‌بوون.
.
2- هاوه‌ڵناوی پرس/ **چه‌ند یاریزان ئاماده‌نه‌بوون ؟
.
3- هاوه‌ڵناوی ژماره/ **چوار یاریزان ئاماده‌نه‌بوون.
.
4- هاوه‌ڵناوی پله‌ی باڵا/ **باشترین یاریزان ئاماده‌نه‌بوو.
.
5- هاوه‌ڵناوی نیشانه/ **ئه‌م یاریزانـ ـه ئاماده‌نه‌بوو.
.
له‌م ڕستانه‌دا له‌نێوان هاوه‌ڵناوی(هه‌ندێك - چه‌ند - چوار - باشترین - ئه‌م)و ناوی (یاریزان)دا ئامرازی خستنه‌سه‌ر به‌كارنه‌هاتووه، چونكه ئه‌گه‌ر هاوه‌ڵناو له‌و جۆرانه‌ی كه ده‌كه‌ونه پێش ناوه‌وه بوون به‌دیارخه‌ری ناوێك، ئه‌وا ئامرازی خستنه‌سه‌ر به‌كارنایه‌ت.
تێبینی/
هاوه‌ڵناوی ژماره‌یی كه‌رتی كه ده‌بێت به‌دیارخه‌ری ناو ده‌كه‌وێته پێش ناوه‌وه به‌ڵام پێویستی به(ی)ی ئامرازی خستنه‌سه‌ر هه‌یه، بۆ نموونه:
.
**نیوه‌ی یاریزانه‌كان ئاماده‌نه‌بوون.
.
نیوه/ هاوه‌ڵناوی ژماره‌یی كه‌رتییه، دیارخه‌ره.
ی/ ئامرازی خستنه‌سه‌ره.
یاریزانه‌كان/ ناوی دیارخراوه.
هاوه‌ڵناوی ژماره‌یی كه‌رتی كه ده‌بێت به‌دیارخه‌ری ناو ده‌كه‌وێته پێش ناوه‌وه به‌ڵام پێویستی به(ی)ی ئامرازی خستنه‌سه‌ر هه‌یه، بۆ نموونه:
.
**نیوه‌ی یاریزانه‌كان ئاماده‌نه‌بوون.
.
نیوه/ هاوه‌ڵناوی ژماره‌یی كه‌رتییه، دیارخه‌ره.
ی/ ئامرازی خستنه‌سه‌ره.
یاریزانه‌كان/ ناوی دیارخراوه.
كۆتایی به‌شی یازده‌یه‌م