پانۆڕامایەك بۆ ڕێزمانی هاوەڵناو
لە ئاخاوتنی كوردیدا
د. شێركۆ بابان
د. شێركۆ بابان
بەشی دووەم و کۆتایی
ئەركی شەشەم: چێ
كردنی ئاوەڵناوی تەرخانكراو:ئاوەڵناو هەر لەسروشتەوە بریتیە لە (زایەنەر)ێكی بلیمەت بۆ زایاندنی وشەی نوێی لەژێر ناوی (ئاوەڵناوی تەرخانكراو). بۆ نموونە، ئاوەڵناوی (درێژ) بۆی هەیە ببێت بە :
(......)درێژ
(دەست)درێژ
(دار)درێژ
(گۆچان)درێژ
(مل)درێژ
(گوێ)درێژ
(لاق)درێژ
(لووت)درێژ
(چیڕە)درێژ
(نوزە)درێژ
(دەستك)درێژ
بێگومان، دەرگای ئەم میكانیزمە واڵایە چی بەڕووی (ناو)ی كوردیدا‌و چی بەڕووی وشەی بیانیدا، وەك:
(ئەریاڵ)درێژ
(شەفت)درێژ
(شاسی)درێژ
(وایەر)درێژ
ئەركی حەوتەم: چێ كردنی دژ واتا:
ئاوەڵناو نیشانەیەكی تایبەتی خۆی هەیە لە چەشنی (نا) بۆ بەزەبری(نەرێنی) بەرانبەر بە (ئەرێنی)و وەك:
تەبا: ناتەبا
شاد: ناشاد
ڕێك : ناڕێك
خۆش: ناخۆش
پاك : ناپاك
ڕەوا : ناڕەوا
دروست : نادروست
بەجێ : نابەجێ
لەبار : نالەبار
كەس : ناكەس
پیاو :ناپیاو
شاز :ناشاز
ساز : ناساز
بێگومان، ئەم میكانیزمە لەسەر گشت ئاوەڵناوێك ناگەڕێت بەئاسانی، مەگەر لەسەر ئەوانەی كە دژواتایان نییە، بۆ نموونە ئاوەڵناوی (پاك) دوو دژواتای هەیە(پیس)و(ناپاك). لەباری یەكەمدا، جووت واتایی (چشتی پیس‌و چشتی پاك) دەچەسپێت، بەڵام لەباری دووەمدا واتای (كەسی پاك‌و كەسی ناپاك) دەچەسپێت، بەواتای(پاكان‌و ناپاكان). لەلایەكی ترەوە، پێدەچێت كە ئاوەڵناوی(نامۆ) لەدیوی نەرێدا بریتی بێت لە (مۆ)، وەك لە (دەستەمۆ) دا هەیە.
ئەركی هەشتەم: كورت كردنەوەی كۆمەڵەی (ناو):
ئاوەڵناو بۆی هەیە بچێتە جێی (ناو)و شەبەنگی (ناو) وەربگرێت، وەك:
بچووك (ێك)¬ (بەرد)(ێك) ی(بچووك)
جوان(ێك)¬ (كەس)(ێك)ی(جوان)
بەپێ ی ئەم میكانیزمە، كە ڕێزمانی كوردی رێی داوە لە كورتكردنەوەی (كۆمەڵەی ناو)دا، ئاوەڵناو دەچێتە پێشەوەو بەرچاوی ڕێزماننووسان لێڵ دەكات وا دەزانن كە (ئاوەڵناو) ئەركی سنتاكسی هەیە، هەر بۆ نموونە، دەگووترێت:
بەردێكی بچووك بهێنە
یان بەكورتی:
بچووكێك بهێنە
یان ، لە ڕۆڵی بكەردا:
بەردێكی بچووك كەوتە خوارەوە
یان، بەكورتی:
بچووكێك كەوتە خوارەوە
سەرەڕای ئەوەی گوترا، دەستەواژەی :
(بەرد)(ێك)(ی) بچووك
بۆی هەیە بگۆڕێت بۆ:
(بەرد)(ێ) بچووك
بەواتایەكی دی، دەستەواژەكە بۆی هەیە، چەند فۆرمێك وەربگرێت، وەك:
1-بەردێكی بچووك
2-بەردێ بچووك(بەدرێك بچووك)
3-بچووكێك
بە سەرنجێكی هورد لە كورت بوونەوەی ئەو دەستەواژەیە، دەردەكەوێت كە چۆن (كۆمەڵەی ناو) كرژ دەبێتەوەو هەندێ لە مۆرفیمەكان لادەبات‌و هەر هەموویان لەسەر (ئاوەڵناو) كۆ دەكاتەوەو ڕامانەكانیان دەپارێزێت. لە دەستەواژەی (بەردی بچووك)دا، دیوێكی تر دروست بووە لە دەستەواژەی (بەردێكی بچووك)ەوە. لە ئەم هەڵس‌و كەوتەدا، هەر یەك لەئامرازی (ی)و لەدەنگی (ك) سووك كراون لە گۆكردندا، بەڵام واتاكەیان پارێزراوە.
ئەركی نۆیەم: چێ كردنی ئاوەڵگوزارە:
ئەركێكی تری(ئاوەڵناو) بریتیە لە چی كردنی (ئاوەڵگوزارە)ی چۆنێتی ڕوودانی كاری نێو ڕستە. لە ئەم كردەوەیەدا، ئاوەڵناو بۆی هەیە سێ جۆر لە ئاوەڵگوزارەپێك بهێنێت، وەك:
یەكەم: بەیاریدەیی ئامرازی (بە) لەگەڵ ناوی واتایی، وەك:
شیلان(بەجوانی )ئیش دەكات
دووەم: بە بەكارهێنانی (ئاوەڵناو) بەڕاستەوخۆی وەك (ئاوەڵگوزارە)، وەك:
شیلان (جوان) ئیش دەكات
سێیەم: بە بەكارهێنانی ئاوەڵناوی دووبارە، وەك:
شیلان (هێدی هێدی) نامە دەنووسێت
لە خاڵی دووەمدا، سەمتی(ئاوەڵناو) توێژاڵێكی فڕی داوە بۆ (ئاوەڵگوزارە).
7- قەوارەی (ناو) و قەوارەی (ئاوەڵناو):
بۆ گەمارۆدانی كێشەی قەوارەی (ناو)و قەوارەی ئاوەڵناو، دەشێت چەند بنەمایەك دابڕێژین، وەك:
بنەمای (1):
نیشانەی ناسیاوی (ەكە) هی قەوارەی (ناو)ە، نەك (ئاوەڵناو).
بنەمای (2):
نیشانەی نەناسراوی (ێك) هی قەوارەی (ناو)ە ، نەك (ئاوەڵناو).
بنەمای (3):
نیشانەی كۆ (ان) هی قەوارەی (ئاوەڵناو)ە ، نەك (ناو).
بنەمای (4):
نیشانەی كۆ(ان) هی ئامرازی ناسراوی (ەكە)یەو هی ئامرازی ئاماژەیە، نەك هی (ناو).
بنەمای (5):
قەوارەی (ئاوەڵناو) سەربەخۆ نییەو هی قەوارەی (ناو)ە.
بۆ نموونە، ئەگەر گوترا:
دارە جوانەكان
چەند توخمێك لەئارادایە، وەك:
دار: ە: جوان: ەكە: ان
بەپێی بنەمای (1) نیشانەی ناسیاوی (ەكە) هی ناوەكەیە (دار)، وەك:
بەپێ ی بنەمای (2) نیشانەی كۆ(ان) هی نیشانەی (ەكە)یەو بە ڕێگای ئەم نیشانەیەوە گەیشتووە بە قەوارەی ناوی (دار):
بەپێ ی بنەمای (4)، قەوارەی (ئاوەڵناو) هی (ناو)ە، وەك
بنەمای (6) :
دەشێت (ئاوەڵناو) ناوێك هەڵ بگرێت لە نووكەوە ببێت بە ئاوەڵناوی تەرخانكراو، وەك:
جوان: گوڵ جوان : داری ( گوڵجوان)
بە ئەم پێ یە دەشێت قەوارەی ناو ئاڵۆز تر بكەین، وەك:
بنەمای (7) :
قەوارەی ناو دەشێت بترنجێتە نێو قەوارەی ئامرازی ئاماژەوە، وەك:
لە قەوارەی ئامرازی نیشانەدا، نە نیشانەی(كۆ)و نە نیشانەی نەناسراوی پەسەندین، چونكە ئامرازی نیشانە لە ڕەسەنەوە توخمی (ناسراوی)و نیشانەی كۆی خۆی هەیە.
8- سەلماندنی باری ئاوەڵناوی:
بۆ سەلماندنی باری ئاوەڵناوی پەنا دەبەین بۆ ئەندازەكان‌و ئەو ئاوەڵناوەی كە شێلووەو بەرمەبەستە دەی خەینە بەر شیكار. لە ئەم ڕووەوە، ڕوودەكەین لە نموونە تەم‌و مژدارەكان، وەك:
نموونەی یەكەم: ئاوەڵناوی داڕێژراو بە ئامرازی (ی) بەرادەی (ناو) ێك، وەك (هەولێر).
-ئەندازەی یەكەم:
ژنی هەولێری: ژن-هەولێری
واتە: ئەو كەسەی كە ژنەكەی هەولێریە
-ئەندازەی دووەم:
ژنی هەولێری: ژنە هەولێرییەكە
هەر بۆ پڕاوە، تەنها یەكجار دەتوانین ئامرازی (ەكە) بەكاربهێنی.
-ئەندازەی سێ یەم:
لە ئەندازەی دووەمدا ئامرازی (ی) وەرچەرخاوە بۆ (ـە)
ئەندازەی چوارەم:
ژنی هەولێری: ئەو ژنە هەولێرییە
ئامرازی نیشانە(ئەو....ە) ئامرازی (ی) گۆڕیوە بۆ (ـە)
ئەندازەی پێنجەم:
هەولێریان¬هەولێری + ان
ئاوەڵناوی هەولێری نیشانەی كۆ (ان)ی وەرگرتووە، بۆ (كەسان).
ئەندازەی شەشەم:
هەولێری + (ی) = هەولێری = ناوی واتایی
وەك دەگوترێت:
شیلان بەهەولێری قسەدەكات
ئەندازەی حەوتەم:
شیلان هەولێرییە
لە ئیرەدا، ناتوانین بڵێین:
شیلان بریتیە لە هەولێری (*)
چونكە وشەی هەولێری ئاوەڵناوەو (ناو )نییە
ئەندازەی هەشتەم:
لە ئاستی ئاوەڵناوی (هەولێری)دا، ئەندازەی هەشتەم ناچەسپێت.
ئەندازەی نۆیەم:
شیلان هەولێری ترە لە ئازاد
یان :
لە نێو ئێمەدا، هەولێری ترین كەس شیلانە
ئەندازەی دەیەم:
كەسێكی هەولێری
دەبێت بە:
كەسێ هەولێری
یان :
هەولێرییەك
نموونەی دووەم: ئاوەڵناوی داڕێژراو بە پاشكۆی(اوی) وەك( (دەرداوی، بەرداوی، هەڵامەتاوی، سابووناوی، نەوتاوی، قوڕاوی، گڵاوی، خۆڵاوی، شاخاوی، وڕكاوی، هۆكاوی، بەزماوی، چێشتاوی، گریساوی، ڕۆناوی، میزاوی، ماستاوی، ئارەقاوی، لیكاوی، چڵكاوی، كوڵكاوی، تووكاوی، ئاگراوی، تەلیسماوی،...... لە ئەم جێیەدا، تەنها نموونەی (خۆڵاوی) وەردەگرین، وەك:
-ئەندازەی یەكەم:
جلی خۆڵاوی: جل خۆلاوی
-ئەندازەی دووەم:
جلی خۆڵاوی: جلە خۆڵاوییەكە
-ئەندازەی سێیەم:
لە ئەندازەی دووەمدا، ئامرازی (ی) بووە بە(ـە)
-ئەندازەی چوارەم:
جلی خۆڵاوی: ئەو جلە خۆڵاوییە
-ئەندازەی پێنجەم:
خۆڵاوییان: ئەو كەسانەی جلیان خۆڵاوییە
-ئەندازەی شەشەم:
ئەم ئەندازەیە ناچەسپێت.
-ئەندازەی حەوتەم:
ئەندازەی حەوتەم دەچەسپێت، چونكە ناتوانین بڵێن:
جلەكە بریتیە لە خۆڵاوی
لەجیاتی جلەكە خۆڵاوییە
ئەندازەی هەشتم:
جلەكەم خۆڵاوی دەبێت
یان، لە باری تێپەڕدا:
تۆ جلەكەی من خۆڵاوی دەكەیت
-ئەندازەی نۆیەم:
جلەكەی شیلان خۆڵاوی ترە لە جلەكەی من
یان
شیلان خۆڵاوی ترین جلی لەبەركردووە
-ئەندازەی دەیەم:
جلێكی خۆڵاوی
دەبێت بە :
جلێ خۆڵاوی
یان،
خۆڵاوییەك
وەك دەگوترێت:
خۆڵاوییەك بهێنە
لەجیاتی:
جلێكی خۆڵاوی بهێنە
نموونەی سێیەم: لە ڕیزە ئاوەڵناوێكدا كە بە پاشگری (ـەم)و (ژمارە)یەك چی كراون، وەك( یەكەم، دووەم، سێیەم، چوارە، پێنجەم، ....) نەختێك لێڵێ هەیە وەدەشێت بە گەزافی ئەندازەكان (توخمی ئاوەڵناو) بناسرێتەوە. بۆ پرۆڤە، ئاوەڵناوی (یەكەم) بە ئەم چەشنە دەناسرێتەوە:
-ئەندازەی یەكەم:
ناوی یەكەم : (ناو –یەكەم)
واتە، ئەو كەسەی كە ناوی یەكەمە لە ریزەكەدا، وەك:
ئایا ناو یەكەمەكە كێ یە؟
-ئەندازەی دووەم:
ناوە یەكەمەكە
-ئەندازەی سێ یەم:
لە ئەندازەی دووەمدا، ئامرازی (ی) بووە بە (ـە).
-ئەندازەی چوارەم:
قوتابی یەكەم: ئەو قوتابیە یەكەمە
ئامرازی نیشانە ئامرازی (ی) گۆڕیوە، بۆ (ـە).
-ئەندازەی پێنجەم:
ئەم ئەندازەیە ناچەسپێت چونكە ناگوترێت (یەكەمان*) ، بەسە دەگوترێت (یەكەمەكان).
-ئەندازەی شەشەم:
یەكەمی¬یەكەم+ی
ئەمساڵ شیلانە بە یەكەمی دەرچووە
-ئەندازەی حەوتەم:
شیلان یەكەمە
ناتوانین بڵێین:
شیلان بریتییە لە یەكەم
-ئەندازەی هەشتەم:
شیلان یەكەم دەبێت
-ئەندازەی نۆیەم:
شیلانە یەكەمترە
ئەگەر چەند كەسێك یەكەم بوون‌و شیلانە بە (پۆینت) بەرزتر بوو.
-ئەندازەی دەیەم:
كەسێكی یەكەم
یان،
كەسێ یەكەم
یان،
یەكەمێك
9- سەرچاوە زایەنەرەكانی ئاوەڵناو:
ئەگەر ڕووبكەین لە خەرمانی وشەی ئاوەڵناو، دەبینین كە نموونەكان جیاوازن لەیەكتری بۆ نموونە، هەندێكیان وشەی یەك مۆرفیمین‌و هەندێكی تریان بەئامرازێكی جۆكەر پەیدابووە، هەیە لەسەر كارێك رونراوە‌و هەیە لە ئاوەڵكاوەوە هاتووە. لە ئەم كۆپڵەیەدا، ڕوودەكەین لە سەرچاوەكانی پەیدابوونی (ئاوەڵناو)و پۆلێنیان دەكەین، وەك :
یەكەم: ئاوەڵناوی ساغ‌و پەتی، واتە ئەو وشانەی كەلەیەك(مۆرفیم) پێكهاتوون‌و پەسنی (ناو)دەكەن بەڕوونی‌و بە ئاشكرایی، وەك:
پاك، جوان، ژیر، گەلۆر، تەپۆ، بەرز، نزم، سارد، گەرم، فێنك، مزر، ترش، قاڵ، خێرا،
تیژ، كۆڵا، كول، پان، درێژ، ........
دووەم: ئاوەڵناوی ناوی، ئەم جۆرە نموونەیە هەر لەیەك وشە پێك هاتووە، بەڵام بەدوو ڕووەوە، یان بە (دوو دیوی)، وەك:
لە ڕاستیدا، زمانی كوردی نموونەی ئەم جۆرە (ناو)ەی زۆرە، كە ناكارێكی ئاوەڵناوی هەڵ دەگرن‌و پردێك دروست دەكەن لەنێوان دوو دوورگەی دووبەشە ئاخاوتندا، كەبریتین لە سەمتی(ناو)و سەمتی (ئاوەڵناو).
سێیەم: ئاوەڵناوی ئاوەڵكاری، واتە ئەو ئاوەڵناوەی كە لە ڕەسەندا لە بەشە ئاخاوتنی (ئاوەڵكار)دایە، بەڵام لە بەكارهێناندا توێژالێكی ئاوەڵناوی لەخۆ گرتووە، وەك:
لەلایەكی ترەوە، هەردوو ئاوەڵناوی (زوو: درەنگ) دژواتا چێ دەكەن.
چوارەم: ئاوەڵناوی ئامرازی ، لە ئەم پۆلەداو ئامرازی پەیوەندی ڕۆڵی خۆی هەیەو ئاوەڵناو چێ دەكات، وەك:
-ئامرازی (بە):
بەهێز، بەڕێز، بەپێز، بەسۆز، بەكەڵك، بەجۆش، بەناز، بەكوڵ
بەكەڵ، بەمەكر، بەدەم، بە بڕشت، بەكار،......
-ئامرازی (لە):
لەپێش، لەدوا، لەپاش، لەناو، لەدەر، لەلا، لەژ ێر، لەسەر، .
ئەوەی سەیرە لە ئەم هەڵوێستەدا ئەوەیە كە دوو بەشە ئاخاوتنی جیاواز، ئامرازی پەیوەندی (لە)و ئاوەڵكار(پێش، دوا، پاش، ...) یەك دەگرن‌و خۆ دەگەیەنن بە بەشە ئاخاوتنێكی تر، كە ئاوڵناوە، وەك:
بێگومان ئەم راستیە خۆی لە خۆیدا، چێشتێكی دەگمەنە‌و حەشارگەیە كە دوو بەشە ئاخاوتنی جیاواز یەك بگرن بۆ چێ كردنی بەشە ئاخاوتنی (ئاوەڵناو). لەگەڵ ئەوەدا، ئەم جۆرە ئاوەڵناوە حەز لە تەرخان كردن دەكات، وەك:
لەپێش: ڕوو لەپێش
لەپاش: ڕوو لەپاش
لەدەر: چاو لەدەر، ڕوو لەدەر
لەناو: لۆكە لەناو، چاو لەناو
لە دوا: چاو لە دوا
لەلا : دڵ لەلا
لەژێر: ئاگر لەژێر
لەسەر: چاولەسەر
پێنجەم: پێشگیری (بێ)، ئامرازی (بێ) وەك جۆكەر دەچێتە سەر هەر (ناو)ێك‌و ئاوەڵناوێك چێ دەكات بۆ چشتێك یان كەسێك كە ئەو (ناو)ەی نییە. ئەم ئامرازە زۆر گشتیەو تەنانەت وشەی بێگانەو وشەی (بێ واتا) سەودا دەكات، وەك:
بێ جێ، بێ وەفا، بێ ماڵا، بێ خانوو، بێ ژن، بێ منداڵ، بێ بەقا، بێ وەچە، بێ نەوە، بێ كەس
بێ بەش، بێ كەلك، بێ ناز، بێ لاف، بێ گەزاف، بێ خەو، بێ دەم، بێ نەفەس، .....
سەبارەت بە جیاوازی لەگەڵ ئامرازی (بە) لە نموونەیەكدا وە( بەهێز‌و بێ هێز)، ئامرازی (بێ) گشتیەو دەچێتە سەر هەر (ناو) ێك، بەڵام ئامرازی(بە) تایبەتیەو تەنها لە ئاستی بەشێك لە (ناو) بریشتی هەیە. واتە، ئامرازی (بە) ناتوانێت (دژواتا) بوەستێت لەگەڵ گشت نموونەكانی ئامرازی (بێ) دا. بۆ نموونە بەرانبەر بە(بێ كەس) و(بێ بەش) ناتوانین بڵێین (بەكەس‌و بە بەش*).
شەشەم: پاشگری (دار)، لەڕاستی دا، پاشگری (دار) دژواتای پێشگری(بێ) پڕ دەكاتەوە، وەك:
بێ كەس: كەسدار
بێ بەش: بەشدار
بێ هێز: هێزدار
بێ جێ: جێ دار
بێ كەلك: كەلك دار
بێ پێ: پێ دار
بێ پارە: پارەدار
ئەمەو، پاشگری(دار) زۆر زۆر بە پڕشترو كاریگەر ترە لە لە ئامرازی (بە)و بواری بەكارهێنانی زۆر بەرزترو ڕەوانترە.
هەشتەم: پاشگری (ـەر)، ئەم پاشگرە ڕۆڵێكی زۆر زۆر گرنگی هەیە لە وشەرۆناندا، لەسەر بنەمای مۆرفۆلۆژییانە، نەك لەسەر بنەمای مۆرفۆسنیتاكسی. بۆ نموونە، وشەی (نامە نووس)، یان (نامە نەنووس) كۆلكە سنتاكسیەكانی (نامە)و (نە) یان هەڵگرتووە، بەڵام وشەی (نووسەر) ناتوانێت ئەو كۆلكانە هەڵبگرێت، مەگەر پاشگری (ـەر) فڕێ بدات، ئەمەو پاشگری(ـەر) چەند ئاكارێكی هەیە، وەك:
یەكەم: توخمی (ئاوەڵناو) دەبەخشێت بە ئەو (ناو)ەی كە لەسەر (كار)ێك چێ ی دەكات، وەك:
نووسەر: نووسەران
: ئەو پیاوەی نووسەرە
: پیاوە نووسەرەكە
دووەم: پاشگرە(ـەر) بەڕاستەخۆیی دەلكێت بە بنجی رانەبردووی كاری (تێپەڕ)ەوە، نەك كاری (تێنەپەڕ). هەر لەبەر ئەو هۆیە شەبەنگی كارێكی (تێپەڕ) دەچێتە سەر وشە ڕۆنراوەكە.
سێیەم: ئەگەر كارەكە (تێپەڕە)بوو، ئەوا بەكۆلكەی تێپەڕاندن(ێن) دەبێت بە (تێپەڕ). ئەوجا پاشگری (ـەر) دەچێتە سەر(ێن)و دەبێت بە (-ێنەر). بە واتایەكی دن، بەچاوگی (ئاندن) كارەكە دەبێت بە (تێپەڕ)و ئەمجار پاشگری (ـەر) وەردەگرێت. كەواتە، لە ئاستی كاری (تێنەپەڕ)دا، پاشگرەكە دەچێتە سەر رەگی رانەبردووی چاوگی (ئاندن)، وەك:
سووتێنەر¬ سووتاندن ¬ سووتان
چوارەم: پاشگری (ـەر) بەڕاستەخۆیی دەلكێت بە بنجی كاری تێپەڕەوە، بەلام لەكاری (تێنەپەڕ)دا كۆلكەی (ێن) دەكەوێتە نێوانیان، وەك:
نووســـــ : ....... : ـەر
سووتـــ : ێنـ : ـەر
پێنجەم: پاشگری(ـەر) رەهایەو جۆكەرەو كراوەیە بەڕووی گشت كارێكی (تێپەڕ)دا، چی تێپەڕی بنجی‌و چی تێپەڕ بە چاووگی (ئاندن). لە ئەم ڕووەوە، ئەگەر نشوستی ڕێزمانی دەركەوت، ئەوا ئەو لەنگییە دەگەڕێتەوە بۆ كارەكە خۆی نەك بۆ پاشگری (ـەر). بۆ نموونە، كارەكانی (ڕۆیشتن، چوون، هاتن،....) بەئاسانی نابن بە تێپەڕی (ئاندن) هەر لەبەر ئەوە بە ئاسانی ناتوانن پاشگری (ـەر) وەربگرن.
شەشەم: پاشگری (ـەر) بەشێوەیەكی خۆڕسكی لەگەڵ ئەو كارانەدا بەكارهاتووە كەبنجەكەیان كورتە، وەك:
كردن (كە) : بكەر
بردن (بە) : ببەر
خستن (خە) : بخەر
دان(دە) : بدەر
(دا) نان(نە) : (دا)نەر
خواردن(خۆ) : بخۆر
تەنانەت بە دانانی پێشكاریش، ناتوانین پاشگری (ـەر) لاببەین، چونكە ئەو كورتییەی پڕكردووەتەوە كە لە بنجی ڕانەبردووی كارەكەدا هەیە:
بكەر : نەكەر : ئیش كەر
ببەر : نەبەر : نامەبەر
بخەر : نەخەر : ڕاخەر
بدەر : نەدەر : نان دەر
(دا) نەر: (دا)نەنەر: هەنگاو نەو
بخۆر : نەخۆر : بەرتیل خۆر
ئەم دیاردەیە، لە ئاستی كارەكانی تردا وانەبوو، چونكە بەشێوەی ڕۆنانی ئاسایی پاشگری (ـەر) یان وەرگرتبووە، بۆ نموونە وشەی(نووسەر)، نابێت بە:
نە نووسەر : نامە نووسەر
بەڵام دەبێت بە:
نەنووسەر : نامە نەنووسەر
واتە گشت كۆلكەكانی رستەسازی فڕێ دەدات ئەمجا دەچێتە سەر بنجی كارەكان. ئەمەش خۆی لەخۆیدا سەری حەشارگەیەك هەڵ دەداتەوە.
حەوتەم: نیشانەی نەرێ (نە)، لە زمانی كوریدا نیشانەی نەرێ(نە) بۆی هەیە كە (ئاوەڵناو) دروستبكات لەكارەوە، وەك:
نەمر، نەگۆڕ، نەگر، نەدوو، نەبەز، نەترس، نەوێر، نەزان، نەنووس، نەسووت، نەكوڵ
نەناس، .....
هەندێك لە ئەم جۆرە ئاوەڵناوە دیوی ئەرێ ی هەیەو نیشانەی (بـــ ) هەڵدەگرێت، وەك:
نەگۆڕ : بگۆڕ
نەوێر : بوێر
لەڕاسیتدا، لە پێچەكانی نێو ڕێزمانی كوریدا، دیاردەی سەیرو سەمەرە هەیە، بۆ نموونە نیشانەی (نەرێ) بۆی هەیە( ئاوەڵناو) چێ بكات. بێگومان لە ئێرەدا، بنجی ئەو كارانە توخمی( ئاوەڵناو) هەڵ دەگرن‌و بە یاریدەی نیشانەی( نە) پتەو دەبن‌و بەرجەستە دەبن.
هەشتەم: توخمی ئاوەڵناو لە ژمارەدا، لە زمانی كوردیدا، سەمتی( ژمارە) توخمی (ئاوەڵناو) هەڵ دەگرێت بەشێوەیەكی زۆر خۆڕسك‌و دەگمەن، ئەم مۆركە جوانەش زمانی كوردی جودا دەكاتەوە لە زمانانی تر وەك(ئینگلیزی، فەڕەنسی، عەرەبی،..) لە زمانی كوردیشدا، ڕووبەڕی بەشە ئاخاوتنی (ئاوەڵناو) فراوان تر دەكات، وەك:
یەكلا، یەك ڕوو، دووسەر، دوولۆ، ڕووبەر، سێ گۆشە، سێ كوچكە، سێ بەهار، سێ ساڵ
سێپا، چوارگۆشە، چوار پێ، چوار لا، چوار شانە، چوار كەنار، چوار دوگمە، پێنج لا
پێنخ خان، پێنج ساڵ، شەش پاڵۆو، شە ڕوو، شەش لا، ......
لە ئاستی ئەم نموونانەدا، دوو فاقی هەیەو جارێك ژمارەكە ڕووی(ژمارەیی) دەنوێنێت‌و جارێكی تر ڕووی (ئاوەڵناوی) دەنوێنێت ، وەك:
10- هێڵی سنوور:
زاراوەی (ئاوەڵناو) یان بە ئینگلیزی (adjective ) و بە فەڕەنسی(adjectif) ڕووبەڕێكی زۆری داپۆشیوە‌و چەندین پۆلە وشەڕێزمانی خراوەتە ژێر ركێفی ئەو زارەوەیە، وەك:
-ئاوەڵناوی نیشانە(ئاماژە)
-ئاوەڵناوی گەیەنەر
-ئاوەڵناوی ژمارەیی
-ئاوەڵناوی پرسیار....
لە ڕێزمانی فەڕەنسیدا، ئیشێكی زۆر جوان ئەنجام دراوە‌و هێڵی سووری سنوور كێشراوە لەنێوان دوو زاراوەدا، وەك:
یەكەم: ئاوەڵناوی پەسەندار، یان (adjectifs qualitatifs)، واتە ئاوەڵناوی پەتی‌و پتەو ئەو ئاوەڵناوی كە (پەسن) ێك دەبەخشێت بە ئەو كەسەی یان بۆ ئەو چشتەی كە بۆی دەگەڕێتەوە، وەك:
1-ئاوەڵناوی رەنگ( رەش، سپی، .....)
2-ئاوەڵناوی خێرایی( خێرا، هێواش، ....)
3-ئاوەڵناوی تەمەن، (هەراش، ساوا،...)
4-ئاوەڵناوی ئاكاری فیزیاوی، (پان، تیژ، ...)
5-ئاوەڵناوی زایەندی، (نێر، مێ، پیر، ...)
6-ئاوەڵناوی چێژو تام، (ترش، مزر، شیرین، ....)
7-ئاوەڵناوی هۆشەكی، (زانا، زیرەك، گەمژە، .....)
8-ئاوەڵناوی چەندێتی، (كەم، زۆر، ....)
9-ئاوەڵناوی خزمایەتی( برا، خۆشك، ....)
10-ئاوەڵناوی پلەی گەرما( سارد، گەرم، .....)
دووەم: ئاوەڵناوی بی پەسن، یان (adjectifs non qualitatifs). لەڕاستیدا، ئەم جۆرە وشەیە بە (دیارخەر) یان (deteminants) ناسراون، بەلام هێشتا زاراوەی (ئاوەڵناو)یان بۆ بەكار دەهێنرێت، لە ڕێزمانی كوردیدا، هەندێك لە وشە ڕێزمانیەكان تووش كراون بە ئەم زاراوەیەوە، وەك:
-ئاوەڵناوی نیشانە
-ئاوەڵناوی گەیەنەر
-ئاوەڵناوی پرسیار، ....
بێگومان، لە ئیشەكانی ئێمەدا، نە زاراوەی (ئاوەڵناو)و نە زاراوەی (ئاوەڵناوی بێ پەسەن) بەكارهێنراوە، چونكە بەهیچ جۆرێك جۆرە ووشەی ئاوها بە (ئاوەڵناو) ناناسین، مەگەر بەهەڵەی ئەو كەسانەی كە بڵاوی دەكەنەوە، واتە ئێمە تەنها‌و تەنها ڕوو دەكەین لە ئاوەڵناوی (پەسندار).
11- ئاوەڵناوی پێچەوانە:
بە سەرنجێكی هورد لە واتای (ئاوەڵناو)، پێدەچێت كە ئاوەڵناوەكان ( جووت) چێ دەكەن، چونكە (دژواتا) پەیدا دەبێت، وەك:
یەكەم: جووت ئاوەڵناوی دژ یەك، وەك:
زۆر : كەم
درێژ : كورت
سپی : ڕەش
ڕاست : چەوت
باش : خراپ
هێواش : خێرا
لەڕ : قەڵەو
دووەم: جووت ئاوەڵناو بەپشتگیری(نا)، وەك:
ڕەوا : ناڕەوا
ڕێك : ناڕێك
دروست: نادروست
خۆش : ناخۆش
سێیەم: جووت ئاوەڵناو بەدوو ڕەگەزی رێزمانی دژیەك، وەك:
بەهێز : بێ هێز
بەكەڵك : بێ كەڵك
بەڕێز : بێ ڕێز
بەناز : بێ ناز
بەپرشت: بێ پرشت
یان،
هێزدار: بێ هێز
كەلكدار : بێ كەلك
ڕێزدار : بێ ڕێز
نازدار : بێ ناز
بڕشتدار : بێ بڕشت
چوارەم: جووت ئاوەڵناوی ناڕێك،وەك:
خاو : كوڵاو، برژاو
كاڵ : گەییو
ساغ : كەرتكراو
لە ئەم ئاوەڵناوانەدا، پەنا براوەتە بەر بەشە ئاخاوتنی (كار) بۆ پەیداكردنی دژواتای نموونەكان.
پێنجەم: ئەو ئاوەڵناوانەی كە دژواتایان كەمە، یان لێڵە، یان نیە، وەك:
خڕ، شەفتوول ، گێر ، لا كێشە، چوار گۆشە، سێ گۆشە، ..
12-جۆرەكانی ئامرازی بەستن(ی):
لە پەرێزی ڕێزمانی ئاوڵناودا، هەركەسێك كە ئیشەكانی ئێمە بخوێنێتەوە‌و لێیان تێبگات، دەگات بە ئەو ڕاستیەی كە ئێمە هێڵێكی سووری رێزمانیمان كێشاوە بۆ دوو جۆر لە ئامرازی (ی)، كە بریتین لە:
یەكەم جۆر: ئامرازی (ی) لەنێوان (ناو)و (ناو) دا، وەك
(باخ)ی (شار)
(دیوار)ی( بەرد)
دووەم جۆر: ئامرازی (ی) لەنێوان( ناو)و (ئاوەڵناو)دا، وەك:
(باخ)ی( سەوز)
(دیوار)ی (باریك)
لە ئەو دوو جۆرە ئامرازەی (ی)دا دوو سەمتی رێزمانی سەرەدەری دەكات، كەبریتین لە (ناو) و لە (ئاوەڵناو)و هەریەك لەئەم دوو مژارە هوردەكاری خۆیان هەیە. لە گشت نووسینەكاندا، رێزێك لە ئەندازەو پێوانە بەكارهێنراون بۆ ناسینەوەی توخمی(ئاوەڵناو)لە توخمی (ناو)و لە دوو تۆی ئەم نووسینەشدا، ئەو ئەندازانە دووبارەكراونەتەوە. لە ئەم ئاستەدا، ئەوەی گرنگە، ئەوەیە كە هەنگاوێكی دن بچێتە نێو كڕۆكی بابەتەكەوە. لە ئەم ڕووەوە، جیاوازییەكی بچووك دەردەكەوێت لەنێوان هەردوو نموونەكەی جۆری یەكەمدا، وەك:
لە نموونەیەكدا، وەك:
(باخ)ی(شار)
بۆی نیە كە ببێت بە :
(باخ)ە (شار)ەكە (*)
ئەو (باخ)ە (شار)ە(*)
كەچی نموونەكەی دی، بۆ هەیە كەببێت بە:
(دیوار)ە( بەرد) ەكە
ئەو [ (دیوار)ە(بەرد)]ە
لەنموونەیەكی دی دا، دەگۆڕێت:
(دار )ی (گوێز)
(دار)ی ( بی)
یان ،
ئەو (دار)ە (گوێز)ە
ئەو (دار)ە (بی) یە
یان،
(دار)ە (گوێز)ەكە
(دار)ە (بی) یەكە
لە ئەم گۆشە نیگایەوە، وشەكانی (بەرد)، (گوێز)، (بی) شەبەنگی(ئاوەڵناو)یان هەڵگرتووە، چونكە پێكهاتەو ماكی(ناو)ی یەكەم پیشان دەدەن. بۆ نموونە، ناوی (بەرد) پێكهاتەو ماكی ناو ی(دیوار) دەردەخات، وەك( دیوارێك لەبەرد). یان ناوی (گوێز)و ناوی (بی) پێكهاتەو ماكی ناوی (دار) دەردەخات وەك ( دارێك لە گوێز، دارێك لەبی). بەواتایەكی دی، ئەو ئامرازەی كە دەكەوێتە نێوان (ناو)و (ناو)، وەك لە (جۆری یەكەم) دا باس كرا، دوو(ژێر جۆر)ی هەیەو لەئەو (ژێر جۆر)ەدا كە (ناو)ی پاش ئامرازەكە پێكهاتەكەی (ناو)ی پێش ئامرازەكە دەردەخات، ناوی دووەم بۆی هەیە ببێت بە (ئاوەڵناوی خوازراو). لەئەم ئاستەدا، دەتوانین هەنگاوێكی تر لەسەر هەنگاوی یەكەم بكەینەوەو بڵێین، ئەو جۆرە ئاوەڵناوە خوازراوە بۆی هەیە كە بكەوێتە بەر بزاڤی (تەرخانكردن)وەك هەر (ئاوەڵناو) ێكی ئاسایی، وەك:
لەڕاستیشدا جەنگەڵێ ڕێزمانی (ئاوەڵناو) زۆر ئاڵۆز‌و دژوارە، چونكە دەگوترێت:
ئەو دار(ە) گوێزە هەڵ بگرە
ئەو دار(..) گوێز ە جوانە
یان ، دەگوترێت:
شیلان كورسیەكی (دارگوێز )ی هەیە
باوكی شیلان دە( دارگوێز)ی هەیە
بێ گومان، كوردیزانان دەتوانن توخمی (ئاوەڵناو) فەرق بكەن‌و رێزمانووسانیش دەتوانن ئەو فەرق كردنە بەڕێزمان بەرجەستە بكەن.
13-ڕەگی كارو توخمی ئاوەڵناو:
لە زمانی كوردیدا، دیاردەیەكی زۆر سەیر هەیەو ئەو دیاردەیە بریتیە لە (توخمی ئاوەڵناو) لە ئەو وشانەدا كە لەكارەوە ڕۆ دەنرێن، بۆ نموونە دەگوترێت:
بـ(سووت)
نە(سووت)
(سووت)او
(سووت)ێنراو
(سووت)اندوو
دار (سووت)ێن
(سووت)ێنەر
... (سووت) ....
بە سەرنجێكی هوردو سفت دەردەكەوێت كە بنجی ڕانەبردووی كارێكی وەك( سووتان)، (سووتاندن)، (سووتێنران) برشتی ئاوەڵناو هەڵ دەگرن. لەگەڵ ئەوەدا، نموونە تێپەڕەكان بۆیان هەیە خانەی( بەركار) پڕبكەنەوەو تەرخان بكرێن، وەك:
دار( سووت)ێن
دار( سووت)اندوو
دار (سووت) ێنەر
یان، نموونە تێنەپەڕەكانیش دەتوانن وەربچەرخێن بەسەر خاوەنەكانیاندا، وەك:
دار(سووت)
دار(سووت)او
دار(سووت)ێنراو
ئەوەی سەیرە لە ئەم وشانەدا ئەوەیە كە ڕێزبەندی سنتاكسی هەڵ دەگرن‌و گشت كۆڵكەكانی ڕستەسازی ڕێز دەكەن، وەك:
-بەڕووتی: (سووتاو)
-كۆڵەكەی نەرێ:
نە(سووتاو)
-كۆڵەكەی پێشگر: دا(سووتاو)
-ئامرازی پەیوەندی: بۆ(سووتاو)
-بەركار: دار(سووتاو)
بەواتایەكی تر، ئەو كۆلكانە لەبزاڤی وشەسازی‌و رستەسازیدا بەشداری دەكەن. لەلایەكی ترەوە، دەشێت چەند كۆلكەیەك لەسەر هەمان وشە كۆببنەوە، وەك:
دا نە سووتاو
بۆ دا نە سووتاو
دار نە سووتاو
بۆ سووتاو
14-لەبەرئەنجامدا:
*گشت ئاوەڵناوێك خانەیەك هەڵ دەگرێت لە بەراییداو بارگەی ئەو خانەیە بریتیە لە (ناو)ێك كەئاوەڵناوەكەی پێ تەرخان دەكرێت، وەك (لووت باریك)، (كراس سوور)، (دەم بچووك)، (گوڵ ورد)، (چاوو شۆڕ)، (سەربەرز)، ....
*بزاڤی (تەرخانكردنی ئاوەڵناو) دەشێت بكرێت بە پێوانەو ئەندازە بۆ ناسینەوەی (ئاوەڵناو).
* لە بزاڤی (تەرخانكردنی ئاوەڵناو)دا، هیچ ئامرازێك یان هێچ گەردیلەیەكی ڕێزمانی ناكەوێتە نێوان كلكی ناوەكەو نووكی ئاوەڵناوەكە.
*لەبەر ئەوەی ئامرازی ناساندن(ەكە)، دەگەڕێتەوە بۆ بەشە ئاخاوتنی (ناو) نەك (ئاوڵناو)، دەشێت چەند جارێك بەكار بهێنرێت بەپێ ی ژمارەی ناوەكان.
*ئامرازی بەستن(ی) لە دەستەواژەی (ناو: ئاوەڵناو) دا جودایە لە هەمان ئامراز لەدەستەواژەی ( ناو: ناو)دا، چونكە بەزەبری ئامرازی (ەكە)و ئامرازی نیشانە دەگۆڕێت بۆ (ـە).
*بەپێ ی خاڵی پێشوو، دەشێت ئامرازی ناساندن(ەكە)و ئامرازی نیشانە بەكاربهێنرێن وەك پێوانەو ئەندازە بۆ ناسینەوەی ئاوەڵناو.
*لە قەوارەی (ناو)دا، خانەیەك هەیە لە كلكەوە، بۆ باركردنی (ئاوەڵناو) بەئامرازی (ی). ئەم خانەیە دەكەوێتە نێوان( ناو)ەكەو ئامرازی ناساندن (ەكە)، وەك:
دیوار(......)ەكە: دیوار ە (بەرز)ەكە
*لە دەستەواژەی (ناو: ئاوەڵناو)دا، ئامرازی نەناسراوی دەگەڕێتەوە بۆ (ناو)ەكە، وەك (پیاوێكی قەڵەو). ئەم جۆرە دەستەواژەیە بۆی هەیە كورت ببێتەوە وەك:
(پیاوێكی قەڵەو) هات
(پیاوێ قەڵەو) هات
(قەڵەوێك ) هات
*لە ئاستی ئاوەڵناوی كەسییدا، گشت ئاوەڵناوێك بۆی هەیە نیشانەی كۆ(ان) وەربگرێت.
*ئاوەڵناو بریتیە لە چینی بنەڕەت بۆ (ناوی واتایی).
*لەدەستەواژەی (ناو : ئاوەڵناو)دا، نابێت‌و ناشێت دەستەواژەی( بریتی بوون لە ....) بەكاربهێنرێت.
*هەندێك (ناو)ی زمانی كوردی، دیوی ئاوەڵناوی هەیە، وەك( منداڵ، دایك، ژن، كچ، ....).
*ئاوەڵناو بۆی هەیە ببێت بە (پاڵپشت) بۆ كاری (بوونی ئێستایی).
*ئاوەڵناو بۆی هەیە ببێت بە (پاڵپشت) بۆ كاری بوونی بوونایەتی‌و دیوە تێپەڕەكەی (كردن)، وەك:
(جوان) بوون( تێنەپەڕ) : جوان كردن (تێپەڕ)
*ئاوەڵناو پلەی بەراوردی هەیە بەئامرازی (-تر- ترین- هەرە- ....)
*لەئاستی ئەو ئاوەڵناوانەدا كە دژواتایان نییە نیشانەی نەرێ(نا) برەوی هەیە، وەك (ناڕێك، ناڕەوا، ....)
*لە ئاستی ئەو ئەندازانەدا كە لەم نووسینەدا بەكارهێنراون، هەر ئەندازەیەك گەزاڤی خۆی هەیە بەسەر ئەو ناوانەدا كە لەجێ ی (ئاوەڵناو) دادەنیشن.
*ئاوەڵناو بۆی هەیە پەسنی(ناو)بكات، وەك (ئاسمانی شین، دەزووی باریك، مرۆڤی سەلار، ....)
* ئاوەڵناو بۆی هەیە بەسێ جۆر رووبكات لە ئاوەڵگوزارە، وەك:
-لەگەڵ ئامرازی (بە) ، وەك:
بە (ورد)ی، بە درژدی
-بەڕاستەوخۆیی، وەك:
شیلان زۆر (هێواش) دەڕوات
-بە دووبارەبوونەوە، وەك:
شیلان (هێواش هێواش) دەڕوات.
*هەندێك جار، ئامرازێك (لە) و(ئاوەڵكار)ێك یەك دەگرن‌و توخمی (ئاوەڵناو) پێك دەهێنن، وەك:
لەدەر: چاو لەدەر
*توخمی (ژمارە) یش بۆی هەیە كە ئاوەڵناو دروست بكات وەك( دووسەر، دوو ڕوو، سێ گۆشە، ...)
*لە ئاستی ئیشەكانی ئێمەدا، ئاوەڵناوی (بێ پەسن)، وەك( ئاوەڵناوی نیشانەو ئاوەڵناو گەیەنەر‌و ئاوەڵناوی پرسیار، ....) بەهیچ جۆرێك لەگەڵ (ئاوەڵناو)دا ڕیز ناكرێت.
*پێدەچێت كە بنجی ڕانەبردووی كار توخمی ئاوەڵناوی تێدا هەبێت، چونكە بە باركردنی كۆڵكەكانی سنتاكسی وەك نیشانەی نەرێ(نە) دەبێت بە وشەیەكی رۆنراو، كە توخمی ئاوەڵناو هەڵدەگرێت، وەك:
(نەگۆڕ، نەگر، نەمر، نەسووت، نەبەز، ....)
*وەك: چۆن (ئاوەڵناو) بزاڤی تەرخان كردنی هەیە بۆ (ناو) وەك (داری گوڵزەرد)، هەر ئاوهایش، ئەو ووشانەی كە لە كارەوە رۆدەنرێن بۆیان هەیە خانەی كۆڵكەی (بەركار) پڕبكەنەوەو بزاڤی (تەرخانكردن) بخەنەسەری، وەك(جل نەگۆڕ، دارسووتاو، ماڵ سووتێنراو). لە نموونەی (دارسووتاو)و ماڵ سووتێنراو) دا، كۆڵكەی بەركار بەوەرچەرخاوی وەرگیراوە، چونكە بنجەكان تێنەپەڕن،. لە ئەم هەڵوێستەدا تەخمی ئاوەڵناو دەگەڕێتەوە بۆ خاوەنی وشەی تەرخانكەر(دار، ماڵ).
سەرچاوەكان
-د. ئەوڕەحمانی حاجی مارف، ئاوەڵناو بەشە ئاخاوتنێكی سەربەخۆ، گۆڤاری(رۆشنبیری نوێ) ژمارە (118) بەغدا، 1988.
-د. كوردستان موكریانی، ئاوەڵناو لەڕستەی كوردیدا، بە كەرەستەی دیالێكتی كرمانجی خواروو و كرمانجی ژووروو، گۆڤاری (كاروان)، ژمارە( 5) ساڵی 1983.
-محەمەد مەعروف فتاح، هەندێك تێبینی دەربارەی ئاوەڵناو لە كوریدا، گۆڤاری (ڕۆشنبیری نوێ)، ژمارە ( 125) بەغدا، 1990.
-محەمەد مەعروف فتاح، باس لە جۆرێك لە ڕستەی زمانی كوردیدا، گۆڤاری (ڕۆشنبیری نوێ) ژمارە، (128) بەغدا، 1992.
-د. ئەوڕەحمانی حاجی مارف، كورتە هەڵسەنگاندنێكی شەش كار لە لێكۆ ڵینەوەی ئاوەڵناودا، گۆڤاری (ڕۆشنبیری نوێ) ژمارە، (117)، بەغدا، 1988.
-سەلام ناوخۆش، زمانناسی‌و هەندێك بابەتی زمانناسی كوردی، بەشی سێیەم، لاپەڕە (22-33) هەولێر، 2004.
-محەمەد غەریب جودە، الموسوعە الشاملە والمعاصرە فی قواعد اللغە الانگلیزیە، مكتبە ابن سینا، القاهرە، 2005.
-د. ئەوڕەحمانی حاجی مارف، ڕێزمانی كوردی، بەشی سێیەم، ئاوەڵناو، كۆڕی زانیاری عێراق، دەستەی كورد، بەغدا، 1992.
-نووری عەلی ئەمین، رێزمانی كوردی، چاپخانەی كامەران، سلێمانی ، 1960.
-Bescherelle 3. La grammarie pour tous, HATIER Paris 1990.