لێكچوونه
ڕێزمانییه‌كانی (ڕێزمانی كوردی)ی پۆلی دوازده‌یه‌م
به‌شی
دووەم
ئامادەکردنی: م.ڕزگارسابر
ڕاده:
بریتییه
له‌و وشه‌یه‌ی كه ڕاده‌ی هاوه‌ڵناوێك یا ڕاده‌ی هاوه‌ڵكارێك ده‌رده‌خات، ڕاده‌ش دوو
جۆره:
1- ڕاده‌ی هاوه‌ڵناوی
2- ڕاده‌ی هاوه‌ڵكاری
.............................
1- ڕاده‌ی هاوه‌ڵناوی:
بریتییه
له‌و وشه‌یه‌ی كه ڕاده‌ی هاوه‌ڵناوی چۆنێتی ده‌رده‌خات.
.
بۆ
نموونه سه‌رنجی ئه‌م ڕسته‌یه بده:
.
**هۆنراوه‌یه‌كی خۆشـ ـم خوێنده‌وه.
.
له‌م
ڕسته‌یه‌دا (خۆش) هاوه‌ڵناوه، چونكه وه‌سفی ناوی (هۆنراوه‌یه‌ك)ی كردووه، لێره‌دا
بۆئه‌وه‌ی ڕاده‌ی (خۆش)ی ناوی (هۆنراوه‌یه‌ك) ده‌ربخه‌ین، ئه‌وا دێین هاوه‌ڵناوی (خۆش)
به‌ڕاده‌ی (زۆر) دیارده‌خه‌ین، واته ڕاده‌ی (زۆر) ده‌كه‌ین به‌دیارخه‌ری هاوه‌ڵناوی
(خۆش)، به‌م شێوه‌یه:
.
**هۆنراوه‌یه‌كی زۆر خۆشـ ـم خوێنده‌وه. (ی/ ئامرازی خستنه‌سه‌ره)(م/بكه‌ره)
.
ئه‌گه‌ر
ڕاده‌ی هاوه‌ڵناو دیاربخه‌ین، ئه‌وا هه‌میشه:
....................................................................
1- هه‌میشه ڕاده‌كه ده‌كه‌وێته پێش هاوه‌ڵناوه‌كه‌وه.
2- هه‌میشه ئه‌ركی ڕاده‌كه(دیارخه‌ر)ه‌و ئه‌ركی هاوه‌ڵناوه‌كه‌ش (دیارخراو)ه.
3- لێره‌دا به‌هیچ شێوه‌یه‌ك ئامرازی خستنه‌سه‌ر به‌كارنایه‌ت له‌نێوان ڕاده‌و
هاوه‌ڵناوه‌كه‌دا، چونكه هه‌ر كاتێك دیارخه‌ر كه‌وته پێش دیارخراوه‌وه، ئه‌وا ئامرازی
خستنه‌سه‌ر به‌كارنایه‌ت.
4- به‌ڕاده‌و هاوه‌ڵناوه‌كه (گرێ)یه‌ك دروستده‌كه‌ن، ئه‌م گرێیه‌ش ده‌بێت له‌ڕسته‌دا
بێت و وه‌سفی ناوێك یان وه‌سفی جێناوێك بكات، ئینجا ده‌بێت به(گرێی هاوه‌ڵناوی)، ئه‌م
وه‌سفكردنه‌ش واته ده‌بێت گرێكه له‌ڕسته‌دا بێت و یه‌كێك له‌م سێ ئه‌ركه‌ی خواره‌وه
ببینێت ئینجا ده‌بێت به‌گرێی هاوه‌ڵناوی:
.
أ-
دیارخه‌ری ناو
ب-
دیارخه‌ری جێناوی سه‌ربه‌خۆ
ج-
ته‌واوكه‌ری كاری ناته‌واو
......................................
أ-
دیارخه‌ری ناو
واته
گرێكه له‌ڕێی ئه‌ركی دیارخه‌ری ناوێكه‌وه وه‌سفی ناوێك بكات، به‌م شێوه‌یه:
.
**هۆنراوه‌یه‌كی زۆر خۆشـ ـم خوێنده‌وه.
.
زۆر/
ڕاده‌ی هاوه‌ڵناوییه، دیارخه‌ری هاوه‌ڵناوی (خۆش)ه.
خۆش/
هاوه‌ڵناوی چۆنێتییه، دیارخراوه به‌ڕاده‌ی (زۆر).
زۆرخۆش/
گرێی هاوه‌ڵناوییه، دیارخه‌ری ناوی (هۆنراوه‌یه‌ك)ه.
.
ب-
دیارخه‌ری جێناوی سه‌ربه‌خۆ
واته
گرێكه له‌ڕێی ئه‌ركی دیارخه‌ری جێناوێكی سه‌ربه‌خۆوه وه‌سفی جێناوێك بكات، به‌م شێوه‌یه:
.
**هینێكی زۆر خۆشـ ـم خوێنده‌وه.
.
زۆر/
ڕاده‌ی هاوه‌ڵناوییه، دیارخه‌ری هاوه‌ڵناوی (خۆش)ه.
خۆش/
هاوه‌ڵناوی چۆنێتییه، دیارخراوه به‌ڕاده‌ی (زۆر).
زۆرخۆش/
گرێی هاوه‌ڵناوییه، دیارخه‌ری جێناوی (هینێك)ه.
.
ج-
ته‌واوكه‌ری كاری ناته‌واو
ئه‌گه‌ر
گرێكه بوو به‌ته‌واوكه‌ری كاری ناته‌واویش، ئه‌وا گرێكه هه‌ر ده‌بێت به (گرێی هاوه‌ڵناوی)،
چونكه خۆ به‌وه نییه كه گرێكه بووه به‌ته‌واوكه‌ری كاری ناته‌واو، ئه‌گینا گرێكه
هه‌ر وه‌سفی (نیهاد) ده‌كات، له‌به‌رئه‌وه‌ی نیهادیش یان ناوه یان جێناو، بۆیه گرێكه
هه‌ر ده‌بێت به(گرێی هاوه‌ڵناوی)، به‌م شێوه‌یه:
.
**هۆنراوه‌كه زۆر خۆش بوو.
.
زۆر/
ڕاده‌ی هاوه‌ڵناوییه، دیارخه‌ری هاوه‌ڵناوی (خۆش)ه.
خۆش/
هاوه‌ڵناوی چۆنێتییه، دیارخراوه به‌ڕاده‌ی (زۆر).
زۆرخۆش/
گرێی هاوه‌ڵناوییه، ته‌واوكه‌ری كاری ناته‌واوی(بوو)ه.
......................................................................................
تێبینی/
ئه‌و وشانه‌ی كه راده‌ی هاوه‌ڵناوی چۆنێتی ده‌رده‌خه‌ن له‌بنه‌ڕه‌تدا پێیان ده‌وترێت
(هاوه‌ڵناوی نادیار)، به‌ڵام له‌به‌رئه‌وه‌ی لێره‌دا بوونه‌ته دیارخه‌ری هاوه‌ڵناوێكی
ترو نه‌بوون به‌دیارخه‌ری ناو، بۆیه پێیان ده‌وترێت (ڕاده‌ی هاوه‌ڵناوی)، ده‌شتوانین
لێره‌دا له‌جیاتی وشه‌ی (زۆر) ئه‌م ڕاده هاوه‌ڵناویانه دابنێین (گه‌لێك، نه‌ختێك،
تۆزێك، كه‌مێك، هه‌ندێك، فره، ئێجگاره، بڕێك، پێچێك، ....هتد)، بۆ نموونه:
**قه‌ڵای دمدم گه‌لێك سه‌خت بوو.
گه‌لێك/
ڕاده‌ی هاوه‌ڵناوییه، چونكه بووه به‌دیارخه‌ری هاوه‌ڵناوێك(سه‌خت).
.
گه‌لێك
قه‌ڵا له‌كوردستاندا دروستكراون.
گه‌لێك/
هاوه‌ڵناوی نادیاره، چونكه بووه به‌دیارخه‌ری ناوێك(قه‌ڵا).
........................................................................................
********************************************
2- ڕاده‌ی هاوه‌ڵكاری:
بریتییه
له‌و وشه‌یه‌ی كه ڕاده‌ی هاوه‌ڵكاری چۆنێتی ده‌رده‌خات.
.
بۆ
نموونه سه‌رنجی ئه‌م ڕسته‌یه بده:
.
**هۆنراوه‌كه‌ی خۆش خوێنده‌وه. ی/بكه‌ری ڕسته‌كه‌یه
.
له‌م
ڕسته‌یه‌دا (خۆش) هاوه‌ڵكاره، چونكه وه‌سفی كاری (خوێنده‌وه)ی كردووه‌و چۆنێتی كاری
(خوێنده‌وه)ی دیاریكردووه، ئینجا لێره‌دا بۆئه‌وه‌ی ڕاده‌ی (خۆش)ی كاری (خوێنده‌وه)
ده‌ربخه‌ین، ئه‌وا دێین هاوه‌ڵكاری (خۆش) به‌ڕاده‌ی (زۆر) دیارده‌خه‌ین، واته ڕاده‌ی
(زۆر) ده‌كه‌ین به‌دیارخه‌ری هاوه‌ڵكاری (خۆش)، به‌م شێوه‌یه:
.
**هۆنراوه‌كه‌ی زۆر خۆش خوێنده‌وه.
.
ئه‌گه‌ر
ڕاده‌ی هاوه‌ڵكار دیاربخه‌ین، ئه‌وا هه‌میشه:
....................................................................
1- هه‌میشه ڕاده‌كه ده‌كه‌وێته پێش هاوه‌ڵكاره‌كه‌وه.
2- هه‌میشه ئه‌ركی ڕاده‌كه(دیارخه‌ر)ه‌و ئه‌ركی هاوه‌ڵكاره‌كه‌ش (دیارخراو)ه.
3- لێره‌دا به‌هیچ شێوه‌یه‌ك ئامرازی خستنه‌سه‌ر به‌كارنایه‌ت له‌نێوان ڕاده‌و
هاوه‌ڵكاره‌كه‌دا، چونكه هه‌ر كاتێك دیارخه‌ر كه‌وته پێش دیارخراوه‌وه، ئه‌وا ئامرازی
خستنه‌سه‌ر به‌كارنایه‌ت.
4- به‌ڕاده‌و هاوه‌ڵكاره‌كه (گرێ)یه‌ك دروستده‌كه‌ن، ئه‌م گرێیه‌ش ده‌بێت له‌ڕسته‌دا
بێت و وه‌سفی كاری ڕسته‌كه بكات، ئینجا ده‌بێت به(گرێی هاوه‌ڵكاری)، ئه‌م وه‌سفكردنه‌ش
واته ده‌بێت گرێكه له‌ڕسته‌دا بێت و ئه‌ركه‌كه‌ی ببێت به(ته‌واوكه‌ری كاری ته‌واو)،
به‌م شێوه‌یه:
.
**هۆنراوه‌كه‌ی زۆر خۆش خوێنده‌وه.
.
زۆر/
ڕاده‌ی هاوه‌ڵكارییه، دیارخه‌ری هاوه‌ڵكاری (خۆش)ه.
خۆش/
هاوه‌ڵكاری چۆنێتییه، دیارخراوه به‌ڕاده‌ی (زۆر).
زۆرخۆش/
گرێی هاوه‌ڵكارییه، ته‌واوكه‌ری كاری ته‌واوی(خوێنده‌وه)یه.
......................................................................................
تێبینی/
ئه‌و وشانه‌ی كه راده‌ی هاوه‌ڵكاری چۆنێتی ده‌رده‌خه‌ن له‌بنه‌ڕه‌تدا پێیان ده‌وترێت
(هاوه‌ڵكاری چه‌ندێتی)، به‌ڵام له‌به‌رئه‌وه‌ی لێره‌دا بوونه‌ته دیارخه‌ری هاوه‌ڵكارێكی
ترو ڕاسته‌وخۆ نه‌بوون به(ته‌واوكه‌ری كاری ته‌واو)، بۆیه پێیان ده‌وترێت (ڕاده‌ی
هاوه‌ڵكاری)، ده‌شتوانین لێره‌دا له‌جیاتی وشه‌ی (زۆر) ئه‌م ڕاده هاوه‌ڵكاریانه دابنێین
(گه‌لێك، نه‌ختێك، تۆزێك، كه‌مێك، هه‌ندێك، فره، ئێجگاره، بڕێك، پێچێك، ....هتد)،
بۆ نموونه:
**باران كه‌مێك به‌خۆشی ده‌بارێت.
كه‌مێك/
ڕاده‌ی هاوه‌ڵكارییه، چونكه بووه به‌دیارخه‌ری هاوه‌ڵكارێك(به‌خۆشی).
.
**باران كه‌مێك ده‌بارێت.
كه‌مێك/هاوه‌ڵكاری
چه‌ندێتییه،چونكه بووه به‌ته‌واوكه‌ری كاری ته‌واوی(ده‌بارێت)
.............................................................................................................
تێبینی/
وه‌ك
زانیمان، گرێی چۆنێتی ئه‌گه‌ر ئه‌ركه‌كه‌ی بوو به(ته‌واوكه‌ری كاری ته‌واو)، ئه‌وا
گرێ چۆنێتییه‌كه ده‌بێت به(گرێی هاوه‌ڵكاری) چونكه وه‌سفی كاری ڕسته‌كه ده‌كات،
به‌ڵام ئه‌گه‌ر گرێی چۆنێتییه‌كه ئه‌ركه‌كه‌ی بوو به(ته‌واوكه‌ری كاری ناته‌واو)،
ئه‌وا گرێ چۆنێتییه‌كه ده‌بێت به(گرێی هاوه‌ڵناوی)، چونكه وه‌سفی ناو یان جێناو
ده‌كات. هه‌ندێك له‌و گرێ هاوه‌ڵكارییه چۆنێتییانه‌ی كه باسمانكردن، ئه‌گه‌ر له‌ڕسته‌كه‌دا
كاره ته‌واوه‌كه بگۆڕین بۆ كاری ناته‌واو، ئه‌وا گرێ هاوه‌ڵكارییه‌كه‌ش ده‌گۆڕێت
بۆ گرێی هاوه‌ڵناوی، چونكه له‌جیاتی ئه‌وه‌ی كه وه‌سفی كاری ڕسته‌كه بكات، وه‌سفی
ناوێك یان جێناوێك ده‌كات، به‌م شێوه‌یه:
.
**بووكه‌كه زۆرجوان ده‌ڕازێنێته‌وه.
له‌م
ڕسته‌یه‌دا(زۆرجوان) گرێی هاوه‌ڵكارییه چونكه وه‌سفی كاری ته‌واوی (ده‌ڕازێنێته‌وه)
ده‌كات و ئه‌ركه‌كه‌شی بووه به(ته‌واوكه‌ری كاری ته‌واو)، ئه‌گه‌ر له‌م ڕسته‌یه‌دا
كاره ته‌واوه‌كه (ده‌ڕازێنێته‌وه) بگۆڕین بۆ یه‌كێك له‌كاره ناته‌واوه‌كانی (بوو
- ه - ده‌بێت)، ئه‌وا گرێی هاوه‌ڵكارییه‌كه ده‌گۆڕێت بۆ گرێی هاوه‌ڵناوی، به‌م شێوه‌یه:
.
**بووكه‌كه زۆرجوانـ ـه.
له‌م
ڕسته‌یه‌دا (زۆرجوان) گرێی هاوه‌ڵناوییه چونكه وه‌سفی ناوی(بووكه‌كه) ده‌كات و ئه‌ركه‌كه‌شی
بووه به(ته‌واوكه‌ری كاری ناته‌واوی {ه}).